Zaburzenia osobowości – czym są i jak się objawiają?

Co to są zaburzenia osobowości?

Najprościej mówiąc, zaburzenia osobowości to trwałe wzorce zachowań i reakcji emocjonalnych, które różnią się znacząco od tego, co jest aprobowane w danym kręgu kulturowym. Wzorce te cechuje sztywność w zmiennych sytuacjach osobistych i społecznych.

Zaburzenia osobowości najczęściej (choć nie zawsze) powodują cierpienie psychiczne pacjentów. Prowadzą do istotnych problemów w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym oraz w innych ważnych dziedzinach życia. Czasem bywają powodem społecznego wycofania. Mogą skutkować zerwaniem więzi z bliskimi i osamotnieniem. Zaburzenie osobowości rozpoczyna się najczęściej w późnym dzieciństwie bądź okresie dojrzewania i towarzyszy osobie w dorosłym życiu. Warto jednak zaznaczyć, że nie diagnozuje się zaburzenia osobowości u dzieci.

Zaburzenia osobowości – objawy

Mimo istnienia różnych specyficznych zaburzeń osobowości, wszystkie jako grupę charakteryzuje to, że:

• są utrwalonym wzorcem funkcjonowania zakorzenionym w strukturze osobowości, a nie jedynie przemijającym epizodem zaburzenia psychicznego,
• nieadaptatywne wzorce zachowań powodują nieprawidłowości w funkcjonowaniu osobistym i społecznym (np. trudności z budowaniem i utrzymywaniem relacji),
• nieadaptatywne wzorce myślenia i zachowania kształtują się w toku rozwoju i towarzyszą osobom w ciągu trwania życia.

Zaburzenia osobowości wpływają na niemal każdy aspekt tego, kim jesteśmy – od naszych emocji, przez zdolność do panowania nad impulsami, po sposób, w jaki postrzegamy rzeczywistość. Dotyczą one także naszych myśli oraz tego, jak nawiązujemy relacje z innymi. Kiedy te mechanizmy zostają zaburzone, mogą kształtować nasze zachowania i interakcje w sposób, który utrudnia normalne funkcjonowanie w społeczeństwie, często w sposób nieświadomy.

Zaburzenia osobowości – przyczyny

Jakie są przyczyny zaburzeń osobowości? Z pewnością złożone i obejmujące zarówno czynniki zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Nie można wskazać jednej konkretnej przyczyny, gdyż to oddziaływanie wielu z nich wpływa na kształtowanie się psychiki. Wśród najczęściej wymienianych można wymienić:

• niekorzystne wpływy rodzinne – wychowanie w dysfunkcyjnej rodzinie może prowadzić do trudności emocjonalnych i nauki wzorców zachowań uniemożliwiających nawiązywanie zdrowych relacji interpersonalnych,
• traumy i przemoc – ekstremalne doświadczenia w dzieciństwie wpływają na rozwój emocjonalny, determinując sposób postrzegania świata i codziennego funkcjonowania,
• zaniedbania emocjonalne – brak wsparcia emocjonalnego w dzieciństwie skutkuje trudnościami w poczuciu własnej wartości i w budowaniu więzi,
• czynniki psychospołeczne – chroniczny stres, marginalizacja i niepowodzenia życiowe mogą przyczynić się do rozwoju nieadaptatywnych schematów poznawczych wpływających na całość funkcjonowania,
• uwarunkowania genetyczne – cechy temperamentu (czynnik wrodzony, różna konfiguracja cech charakterystyczna dla specyficznego zaburzenia osobowości), wysoka lub niska reaktywność układu nerwowego oraz występowanie zaburzeń psychicznych w rodzinie,
• nieprawidłowości w układzie neuroprzekaźników – zaburzenia w funkcjonowaniu neuroprzekaźników mogą prowadzić do impulsywności i problemów w regulacji emocji.

Jakie są zaburzenia osobowości?

Istnieją odmienne rodzaje zaburzeń osobowości, które znacząco różnią się od siebie. Jednak niekiedy zdarza się, że diagnozuje się mieszane zaburzenia osobowości. Wszystko zależy od kompilacji poszczególnych cech, które składają się na określony typ. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10, powszechnie używanej podczas procesu diagnozy, wyróżnia się 10 typów specyficznych zaburzeń osobowości.

Osobowość paranoiczna

Zaburzenie znane jako osobowość paranoiczna charakteryzuje się nadmierną podejrzliwością, brakiem zaufania i częstym poczuciem bycia wykorzystywanym lub szkalowanym przez innych. Często objawia się interpretacją zachowań osób postronnych jako wrogich.

Osobowość schizoidalna

Zaburzenie określane jako osobowość schizoidalna polega najczęściej na wycofaniu emocjonalnym, uczuciu pustki oraz trudnościach w nawiązywaniu i utrzymywaniu bliskich relacji interpersonalnych. Często osoby dotknięte nim nie są w ogóle zainteresowane światem przeżyć wewnętrznych (skupieniu na swoich emocjach) i preferują samotność.

Osobowość dyssocjalna

To zaburzenie osobowości nazywane także osobowością antyspołeczną. Charakteryzuje się brakiem szacunku dla praw innych, impulsywnością, agresywnością i nieodpowiedzialnością. Towarzyszy mu brak poczucia winy oraz tendencja do łamania norm społecznych, moralnych i prawnych.

Osobowość chwiejna emocjonalnie

Nazywana też czasem osobowością borderline (osobowość z pogranicza). Cechuje się niestabilnością emocjonalną, chwiejnym obrazem własnej osoby, intensywnymi i zmieniającymi się relacjami interpersonalnymi oraz impulsywnością. Niekiedy objawia się także skłonnością do zachowań ekstremalnych lub uzależnień, jednak nie jest to warunek konieczny.

Osobowość histrioniczna

Osoby z histrionicznym zaburzeniem osobowości poszukują uwagi, często w teatralny i nadmiarowy sposób, aby wzbudzić zainteresowanie i podziw wśród innych. Ich emocje mogą być powierzchowne i dramatyzowane.

Osobowość anankastyczna

To inaczej osobowość obsesyjno-kompulsywna. Osoby z tym zaburzeniem są nadmiernie skrupulatne, zorganizowane, często zdominowane przez potrzeby kontroli i perfekcjonizmu. W przesadny sposób koncentrują się na szczegółach, dążąc do niemożliwego perfekcjonizmu.

Osobowość zależna

Zaburzenie osobowości o nazwie osobowość zależna cechuje się silną potrzebą bycia zaopiekowanym, lękiem przed odrzuceniem oraz trudnościami w podejmowaniu decyzji. Funkcjonowanie zdominowane jest przez nadmierną zależność od innych osób i brak samodzielności.

Osobowość unikająca

Określana również jako osobowość lękliwa lub awersyjna. Dotknięci tym zaburzeniem unikają sytuacji społecznych z powodu silnego lęku przed krytyką, odrzuceniem i wyśmianiem. Towarzyszy im silne poczucie niedostateczności i nieadekwatności.

Osobowość narcystyczna

Narcystyczne zaburzenie osobowości objawia się przede wszystkim poczuciem wyjątkowości i bycia ponad wszystkimi innymi, zupełnym brakiem empatii oraz silną potrzebą podziwu i uwagi. Ludzie z osobowością narcystyczną są świetnymi manipulatorami i często potrafią uwodzić swoim powierzchownym wdziękiem.

Osobowość mieszana

To zaburzenie osobowości mieszane lub bliżej nieokreślone. Zawiera cechy różnych zaburzeń osobowości, nie spełniając pełnych kryteriów żadnego z wymienionych typów.

Ponadto kiedyś wyróżniało się także osobowość schizotypową, która obecnie nie jest uwzględniona w klasyfikacji ICD-10, ponieważ jej cechy pokrywają się z objawami wytwórczymi towarzyszącymi schizofrenii. Należą do nich omamy i urojenia, jednak często bez utraty kontaktu z rzeczywistością. Z racji na trudności diagnostyczne odchodzi się od diagnozowania takiego typu osobowości, mówiąc raczej o zaburzeniach schizotypowych.

Diagnoza zaburzeń osobowości

Czy zaburzenia osobowości to choroba psychiczna? Jak zdiagnozować zaburzenia osobowości? To częste pytania, które nurtują osoby zgłaszające się po pomoc do specjalisty, np. na konsultację u psychologa lub wizytę u lekarza psychiatry.

Diagnoza zaburzeń osobowości jest procesem wieloetapowym. Na początku specjalista przeprowadza szczegółowy wywiad z pacjentem, który pozwala na zrozumienie jego historii życiowej, trudności emocjonalnych oraz zachowań, a także na określeniu jego wzorców myślenia i idących za tym reakcji.

Następnie sięga się po psychologiczne narzędzia diagnostyczne, które pomagają w ocenie cech konkretnych typów zaburzeń. Są to różnego rodzaju testy na zaburzenia osobowości[6] . Zazwyczaj polegają na wypełnianiu przez pacjenta kwestionariuszy, odpowiedzi na pytania, a czasem także na wykonywaniu zadań pomagających określić jego sposób myślenia i postrzegania rzeczywistości.

Ważnym elementem jest także obserwacja pacjenta w trakcie konsultacji, analizowanie jego sposobu myślenia, reagowania w różnych sytuacjach oraz ocena, jak jego zachowanie odbiega od przyjętych standardów. Dzięki holistycznemu podejściu specjalista może postawić dokładną diagnozę i zaplanować dalsze kroki w procesie terapeutycznym.

Ponieważ zaburzenia osobowości w znacznej mierze negatywnie wpływają na życie pacjentów, ważna jest ich rzetelna diagnostyka oraz podjęcie odpowiedniego leczenia.

Poradnia Zdrowia Psychicznego Harmonia dysponuje najnowszym narzędziem stosowanym w diagnostyce zaburzeń osobowości: Ustrukturalizowanym Wywiadem Klinicznym: SCID-5-PD, opartym na Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych DSM-5 Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Diagnostyka prowadzona jest również w języku angielskim. Jeżeli coś budzi Twój niepokój, nie wahaj się zgłosić po pomoc – im wcześniej podejmiesz odpowiednie działania, tym lepsze uzyskasz efekty.

Zaburzenia osobowości – leczenie

To, jak wygląda leczenie zaburzeń osobowości, zależy przede wszystkim od tego, z jakim typem ma się do czynienia. W dużej mierze oparte jest na psychoterapii. Czasami włączana jest również farmakoterapia, szczególnie gdy pojawią się dodatkowo np. zaburzenia depresyjne bądź lękowe.

Wysoką skuteczność w terapii zaburzeń osobowości wykazuje terapia poznawczo-behawioralna, a w ramach jej odłamu terapia schematów Jeffreya Younga. Z powodzeniem jest ona stosowana w pracy z osobowością borderline, a nawet z pacjentami z rysami osobowości antyspołecznej (socjopatycznej, psychopatycznej). Choć w tym przypadku badania wciąż trwają i nie ma jednoznacznych dowodów na powodzenie, jednak wyniki są obiecujące.

Czy zaburzenia osobowości są uleczalne?

Zaburzenia osobowości są trudne do całkowitego wyleczenia, ponieważ dotyczą głęboko zakorzenionych wzorców myślenia, zachowań i emocji, które kształtują się przez wiele lat. Jednak przy odpowiedniej terapii możliwe jest znaczne poprawienie jakości życia pacjenta oraz złagodzenie objawów. Nieleczone zaburzenia osobowości mogą prowadzić do poważnych problemów w relacjach interpersonalnych, zawodowych i emocjonalnych.

Najpopularniejsze zaburzenia osobowości, takie jak przykładowo osobowość borderline, osobowość anankastyczna czy osobowość zależna, mogą zostać skutecznie złagodzone poprzez psychoterapię, a czasem także farmakoterapię wspomagającą. Mimo że całkowite „wyleczenie" nie jest możliwe, terapia pozwala na wykształcenie zdrowszych mechanizmów radzenia sobie z emocjami i relacjami, co znacząco poprawia funkcjonowanie pacjenta w codziennym życiu.