Przyczyny, objawy i leczenie osobowości unikającej (lękliwej)

Na czym polega unikające zaburzenie osobowości?

Osobowość unikająca to zaburzenie osobowości, w którym dominuje silny lęk przed oceną, krytyką oraz odrzuceniem. Osoby z tym zaburzeniem pragną relacji i akceptacji, jednak lęk i przekonanie o własnej wadliwości powodują, że wycofują się z kontaktów społecznych. Zaburzenie to znacznie utrudnia funkcjonowanie w pracy, relacjach i życiu codziennym, a jego objawy często rozwijają się już w okresie dojrzewania.

Osobowość unikająca – objawy

Osobowość lękliwa charakteryzuje się głęboko zakorzenionym poczuciem niższości i nadwrażliwością na negatywną ocenę. W rezultacie osoby z tym zaburzeniem przejawiają szereg zachowań mających na celu uniknięcie potencjalnego odrzucenia i krytyki, co manifestuje się poprzez takie objawy jak:

• lęk przed kompromitacją i krytyką,
• poczucie bycia nieatrakcyjnym,
• unikanie sytuacji społecznych,
• nadmierna ostrożność w relacjach,
• wysoka samokontrola,
• uciekanie od odpowiedzialności interpersonalnej.

Zaburzenia współwystępujące z osobowością lękliwą

Osobowość unikająca często idzie w parze z innymi problemami natury psychicznej i fizycznej. Wśród zaburzeń i dolegliwości współwystępujących z osobowością lękliwą wymienia się m.in.:

• fobię społeczną,
• zaburzenia depresyjne i lękowe,
• zespół jelita drażliwego (IBS),
• bóle głowy napięciowe,
• bezsenność,
• objawy psychosomatyczne bez podłoża organicznego.

Osobowość unikająca – przyczyny zaburzenia

Przyczyny osobowości lękliwej są złożone i obejmują czynniki biologiczne, psychologiczne oraz środowiskowe. Do najczęstszych należą: wychowanie w atmosferze krytyki, zawstydzania lub chłodu emocjonalnego, brak bezpiecznej więzi z opiekunami, a także odrzucenie ze strony rówieśników. Często dzieci uczą się, że wyrażanie emocji lub inicjowanie kontaktu niesie ryzyko zranienia – co prowadzi do wycofania i budowania murów ochronnych w dorosłości.

Jak wygląda diagnoza?

Diagnoza osobowości unikającej powinna być postawiona przez specjalistę – psychologa lub psychiatrę – na podstawie dokładnego wywiadu klinicznego, obserwacji oraz testów psychologicznych. Pomocny może być test psychologiczny w kierunku zaburzeń osobowości. Samodiagnoza nie jest zalecana, ponieważ objawy mogą pokrywać się z innymi zaburzeniami.

Osobowość unikająca – jak sobie radzić?

Radzenie sobie z unikającą osobowością wymaga kompleksowego podejścia, które pomoże przepracować głęboko zakorzenione lęki i schematy myślowe. Istnieje kilka skutecznych metod leczenia i strategii samopomocowych, które mogą znacząco poprawić jakość życia osób z tym zaburzeniem.

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT)

CBT jest uznawana za jedną z najskuteczniejszych metod leczenia osobowości unikającej. Terapia pomaga zidentyfikować negatywne schematy myślenia, takie jak: „jestem bezwartościowy”, „na pewno mnie odrzucą”, „nie nadaję się do kontaktów”. Następnie uczy, jak w ich miejsce wprowadzać bardziej realistyczne, wspierające myśli. CBT wykorzystuje techniki ekspozycji, restrukturyzacji poznawczej, pracę z myślami automatycznymi i budowanie asertywnych zachowań społecznych.

Psychoterapia psychodynamiczna

Podejście psychodynamiczne kładzie nacisk na nieświadome wzorce relacyjne, które powstały w dzieciństwie. Osoby z osobowością unikającą często doświadczyły emocjonalnej ambiwalencji – bliskość była jednocześnie potrzebna i zagrażająca. Terapia pomaga odkrywać te nieświadome lęki i potrzeby oraz przeżywać je w korektywnej relacji z terapeutą.

Terapia schematów

Terapia schematów, stworzona przez Jeffreya Younga, integruje CBT, podejście psychodynamiczne i elementy teorii przywiązania. Jest szczególnie skuteczna w leczeniu osobowości unikającej, ponieważ koncentruje się na schematach powstałych we wczesnym dzieciństwie, które wpływają na sposób postrzegania siebie i innych. U osób z osobowością lękliwą często występują schematy: wadliwości/wstydu, porażki, wykluczenia i podporządkowania. Osoba może czuć, że nie zasługuje na miłość, że zawsze zawodzi, że nie pasuje do innych.

W terapii pracuje się również z trybami, czyli stanami umysłu, które aktywują się w sytuacjach emocjonalnych. Typowe tryby to Wrażliwe Dziecko (pełne wstydu i lęku), Wycofany Samotnik (unika kontaktów), Poddany (ulega presji otoczenia) i Krytyk Wewnętrzny (surowy, oceniający głos). Celem terapii jest wzmocnienie Zdrowego Dorosłego – części, która potrafi wspierać, bronić granic i budować zdrowe relacje.

Terapia wykorzystuje m.in. techniki pracy z wyobraźnią, dialogi z wewnętrznymi częściami, pracę z głosem wewnętrznym, a także korektywną relację terapeutyczną. Wspólna praca z terapeutą umożliwia głęboką zmianę przekonań i wzorców emocjonalnych.

Ważnym elementem terapii schematów jest relacja terapeutyczna – oparta na empatii, autentyczności i emocjonalnym zaangażowaniu. Terapeuta, poprzez tzw. ograniczone powtórzenie rodzicielskie, pełni funkcję bezpiecznej figury opiekuńczej, która pomaga pacjentowi doświadczyć korektywnych emocjonalnie relacji. Taka relacja daje możliwość ponownego przeżycia sytuacji z dzieciństwa w sposób leczniczy.

Przykład z praktyki: pacjentka z silnym trybem Wrażliwego Dziecka często unikała kontaktu wzrokowego i przepraszała za wszystko, nawet za własne uczucia. W pracy z wyobraźnią została poproszona, by wyobraziła sobie, że jej dorosłe Ja przytula wewnętrzne dziecko i zapewnia je, że ma prawo czuć lęk. To doświadczenie, choć symboliczne, pozwoliło jej z czasem zacząć mówić o swoich potrzebach z większą odwagą.

Terapia schematów nie kończy się jedynie na uświadamianiu sobie przyczyn trudności – prowadzi do głębokiej zmiany funkcjonowania w relacjach, stylu myślenia i reagowania. Pacjenci uczą się tworzyć wspierający, wewnętrzny dialog, dzięki któremu mogą rozpoznawać potrzeby, reagować spokojnie i rozwijać nowe sposoby działania w życiu codziennym.

Warto także uczyć się dostrzegać i nazywać emocje oraz prowadzić wewnętrzny dialog – np. poprzez pisanie listów od Zdrowego Dorosłego do Wrażliwego Dziecka. Można też korzystać z kart wspierających przekonań czy afirmacji, które przeciwdziałają nadmiernej samokrytyce.

Strategie samopomocowe

Do skutecznych strategii samopomocowych należą: praktyka uważności (mindfulness), prowadzenie dziennika emocji, trening asertywności, stopniowe podejmowanie wyzwań społecznych, budowanie relacji opartych na zaufaniu i unikanie autokrytyki. Warto także zadbać o zdrowie fizyczne – regularny sen, aktywność fizyczną i zbilansowaną dietę.

Osoby z osobowością lękliwą często potrzebują więcej czasu na odpoczynek i regenerację – dlatego ważne jest, aby planować codzienne aktywności w taki sposób, by unikać przeciążenia. Pomocne może być również wspierające środowisko – relacje oparte na zaufaniu, łagodności i zrozumieniu.