Zespół metaboliczny – czym jest i jak go rozpoznać? Poradnik dla pacjenta

Co to jest zespół metaboliczny? Definicja i charakterystyka

Zespół metaboliczny to współwystępowanie kilku czynników ryzyka – przede wszystkim otyłości brzusznej, zaburzeń gospodarki węglowodanowej, dyslipidemii (wysokich poziomów triglicerydów i/lub niskich wartości cholesterolu HDL) oraz nadciśnienia.

To „klaster” nieprawidłowości, które istotnie zwiększają ryzyko miażdżycy i cukrzycy typu 2. Dlaczego to ważne? Metaanalizy pokazują, że osoby z zespołem metabolicznym mają 1,5-2,2 raza wyższe ryzyko incydentów sercowo-naczyniowych (np. udaru mózgu, zawału serca) i nawet 3-krotnie większe ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2.

Przyczyny i czynniki ryzyka rozwoju zespołu metabolicznego

Na pojawienie się zespołu metabolicznego wpływają zarówno predyspozycje genetyczne, jak i styl życia. Do istotnych czynników rozwoju należą m.in.:

• nadwaga i otyłość brzuszna – wzrost obwodu talii jest bezpośrednio związany z nadmiarem tkanki tłuszczowej trzewnej (wisceralnej). Aktywna metabolicznie tkanka wisceralna uwalnia prozapalne adipokiny, co może prowadzić do rozwoju insulinooporności, dyslipidemii i nadciśnienia tętniczego;
• niewłaściwa dieta i brak ruchu – nadmiar kalorii, słodzone napoje i podjadanie, mało aktywności, skutkują odkładaniem tłuszczu i gorszą kontrolą poziomu glukozy;
• wiek i hormony – z wiekiem metabolizm zwalnia. Ponadto, po menopauzie u kobiet rośnie skłonność do odkładania tłuszczu w okolicy brzucha;
• palenie, przewlekły stres i niedobór snu – nasilają stan zapalny, podnoszą ciśnienie i zaburzają gospodarkę glukozowo-lipidową;
• czynniki rodzinne/genetyczne – jeśli w rodzinie występują otyłość, cukrzyca czy nadciśnienie, ryzyko rośnie. Dziedziczymy i geny, ale przyjmujemy też czynniki środowiskowe – styl życia, nawyki żywieniowe, ilość ruchu;
• niektóre leki – m.in. wybrane leki przeciwpsychotyczne mogą sprzyjać przyrostowi masy ciała i zaburzeniom metabolicznym (o przyjmowaniu leków zawsze decyduje lekarz);
• choroby współistniejące – np. PCOS (zespół policystycznych jajników) czy obturacyjny bezdech senny zwiększają insulinooporność i utrudniają kontrolę masy ciała.

Jak rozpoznać zespół metaboliczny? Objawy i kryteria diagnostyczne

Zespół metaboliczny często rozwija się skrycie. Wiele osób latami nie odczuwa żadnych dolegliwości. Niekiedy pojawiają się sygnały pośrednie (np. szybkie męczenie się, chrapanie, senność w trakcie dnia, zwiększenie masy ciała), ale o rozpoznaniu decydują wyniki pomiarów i badań: ciśnienia tętniczego, obwodu talii, profilu lipidowego oraz glikemii na czczo.

Rozpoznanie zespołu metabolicznego stawia się, gdy spełnione są co najmniej 3 z 5 kryteriów diagnostycznych opracowanych przez Międzynarodową Federację Diabetologiczną. Zaliczają się do nich:

1. Zwiększony obwód talii – dla populacji europejskiej: ≥94 cm u mężczyzn, ≥80 cm u kobiet.
2. Poziom triglicerydów ≥150 mg/dl (1,7 mmol/l) lub leczenie hipertriglicerydemii.
3. Poziom HDL-C <40 mg/dl (1,03 mmol/l) u mężczyzn lub <50 mg/dl (1,29 mmol/l) u kobiet lub leczenie farmakologiczne z powodu niskiego HDL.
4. Ciśnienie tętnicze skurczowe ≥130 mmHg lub rozkurczowe ≥85 mmHg, lub leczenie rozpoznanego wcześniej nadciśnienia tętniczego.
5. Stężenie glukozy w osoczu na czczo ≥100 mg/dl (5,6 mmol/l) lub leczenie farmakologiczne cukrzycy typu 2.

Diagnostyka opiera się na wiarygodnych, powtarzalnych pomiarach. Wartości „na granicy” traktuje się jako przesłanki do regularnej kontroli i zmian stylu życia.

Warto wspomnieć, że w klasyfikacji ICD-10 (wersja WHO) zespół metaboliczny nie posiada odrębnego kodu. W praktyce klinicznej rozpoznanie to odbywa się zazwyczaj poprzez kodowanie poszczególnych składowych zespołu (np. nadciśnienia, zaburzeń lipidowych, cukrzycy typu 2) lub kod E66 (otyłość, ze względu na jej centralne znaczenie w patogenezie). Natomiast w niektórych modyfikacjach międzynarodowych ICD-10, takich jak amerykańska ICD-10-CM, dostępny jest kod E88.81 – „Metabolic syndrome”.

Zespół metaboliczny – możliwe powikłania

Nieleczony zespół metaboliczny stopniowo uszkadza naczynia i narządy. Powikłania dotyczą wielu układów organizmu. Zalicza się do nich m.in.:

• choroby układu sercowo-naczyniowego – zespół metaboliczny przyczynia się do rozwoju miażdżycy, przez co rośnie ryzyko choroby wieńcowej, zawału serca i udaru mózgu;
• cukrzycę typu 2.– utrwalona insulinooporność i wahania glikemii z czasem prowadzą do cukrzycy. Ryzyko jej rozwoju jest 3,5 do 5,2 raza wyższe i zwiększa się wraz z liczbą spełnionych kryteriów zespołu metabolicznego.

Zespół metaboliczny obciąża również wątrobę, nerki i stawy. Może przyczyniać się do rozwoju stłuszczeniowej choroby wątroby, przewlekłej choroby nerek, hiperurykemii i dny moczanowej oraz bezdechu sennego. Obserwuje się też związek ze zwiększonym ryzykiem niektórych nowotworów (szczególnie wątroby i dróg żółciowych).

Na czym polega leczenie zespołu metabolicznego?

Leczenie zespołu metabolicznego ma dwa równoległe cele: korygowanie przyczyn zespołu (redukcja masy ciała, zwiększenie ilości ruchu) i leczenie jego poszczególnych składowych (ciśnienie, lipidy, glikemia).

Zmiana stylu życia

Zmiana stylu życia, czyli „terapia pierwszego wyboru” obejmuje m.in.:

• redukcję masy ciała – poprawia wrażliwość na insulinę i korzystnie wpływa na wszystkie składowe zespołu. Najlepsze efekty daje podejście kompleksowe: stawianie jasnych celów, wsparcie (m.in. rodziny, dietetyka) i drobne zmiany w otoczeniu domowym i pracy;
• odpowiednią dietę – przykładowy jadłospis w zespole metabolicznym powinien bazować na diecie śródziemnomorskiej – dużo warzyw, pełnoziarniste produkty, zdrowe tłuszcze i ograniczenie cukrów prostych. Rekomenduje się wysoki udział błonnika w diecie;
• aktywność fizyczną: minimum 30 minut umiarkowanego wysiłku dziennie. Najlepsze efekty daje połączenie treningu aerobowego i oporowego. Nawet samo ograniczenie siedzenia poprawia insulinooporność u osób mniej sprawnych.

Zobacz także: Jak leczyć otyłość? Metody

Leczenie farmakologiczne

Gdy zmiana stylu życia okazuje się niewystarczająca, lekarz może zdecydować o konieczności włączenia leczenia farmakologicznego.

Jeśli pacjent w przebiegu zespołu metabolicznego cierpi na nadciśnienie, lekarz wybiera ścieżkę terapii na podstawie wartości ciśnienia tętniczego i całkowitego ryzyka sercowo-naczyniowego. Do głównych grup leków hipotensyjnych należą m.in. inhibitory konwertazy angiotensyny (ACEI), blokery receptora angiotensynowego (ARB), β-blokery, czy antagoniści wapnia.

W przypadku dyslipidemii leczenie może obejmować wdrożenie statyn, które stanowią podstawę redukcji ryzyka sercowo-naczyniowego. W razie potrzeby stosowane są leki uzupełniające zgodnie ze wskazaniami,

Jeśli występują zaburzenia glikemii najczęściej stosowana jest metformina, zwłaszcza przy utrzymującej się insulinooporności i wysokim ryzyku rozwoju cukrzycy typu 2.

Do jakiego lekarza się zgłosić, aby rozpocząć leczenie zespołu metabolicznego? Najlepiej zacząć od wizyty u lekarza rodzinnego lub internisty, który oceni ryzyko, zleci badania i ustali plan, a w razie potrzeby pokieruje dalej – do diabetologa, kardiologa czy dietetyka.

Jak zapobiec rozwojowi zespołu metabolicznego? Profilaktyka

Profilaktyka zaczyna się od codziennych wyborów – nawet 5-10% redukcji masy ciała potrafi poprawić ciśnienie, glikemię i profil lipidowy. Najlepsze podejście łączy dietę, ruch, sen oraz redukcję stresu.

Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego, warto:

• utrzymywać zdrową masę ciała i unikać przyrostu obwodu talii – to główny modyfikowalny czynnik;
• zadbać o zdrową, zbilansowaną dietę – warzywa, owoce, strączki, produkty pełnoziarniste, orzechy, oliwa. Należy ograniczyć cukry proste i słodzone napoje i wybierać produkty bogate w błonnik;
• rzucić palenie – to jeden z największych czynników ryzyka. Rezygnacja z nałogu obniża ciśnienie i poprawia profil lipidowy;
• dbać o sen i redukować stres – optymalna ilość snu wynosi średnio 7-9 godzin o stałych porach. Na zniwelowanie napięć nerwowych pomagają krótkie, codzienne praktyki: ćwiczenie spokojnego oddechu, spacer. Gdy napięcie utrzymuje się długo, należy rozważyć konsultację psychologiczną;
• badać się regularnie – pomiary ciśnienia i obwodu talii, lipidogram, glikemia na czczo, zwłaszcza gdy występuje obciążenie czynnikami ryzyka lub w rodzinie występowała cukrzyca, albo choroby serca;
• systematycznie się ruszać – każda dawka ruchu pomaga. Dobrym pomysłem jest łączenie wysiłku aerobowego z oporowym. Jeśli nie można ćwiczyć intensywnie, warto skracać czas siedzenia.

Zespół metaboliczny jest klinicznym wskaźnikiem podwyższonego ryzyka sercowo-naczyniowego i zaburzeń gospodarki węglowodanowej. Jego rozpoznanie stanowi pilny sygnał do wdrożenia kompleksowej interwencji dietetycznej i zmiany stylu życia.