Skaza białkowa u dzieci – objawy skórne i leczenie

Czym jest skaza białkowa i kto jest na nią narażony

Skaza białkowa to potoczne określenie dolegliwości, które najczęściej wynikają z alergii pokarmowej na białko mleka krowiego i przebiegają pod postacią atopowego zapalenia skóry. Choć nie jest to formalna jednostka chorobowa, termin dobrze oddaje sytuację, w której nadwrażliwość na białka pokarmowe nasila typowe objawy AZS – rumień, grudkowo-wysiękowe zmiany, świąd czy uporczywą suchość skóry.

Szczególnie narażone są niemowlęta i małe dzieci, których układ odpornościowy i bariera jelitowa dopiero dojrzewają, a ryzyko rośnie dodatkowo, jeśli w rodzinie występuje atopowe tło (AZS, astma czy alergiczny nieżyt nosa). Objawy mogą ujawnić się również u dzieci karmionych mieszankami na bazie mleka krowiego. Skaza białkowa bywa sporym wyzwaniem – przewlekły świąd, zaburzenia snu i rozdrażnienie obniżają komfort życia nie tylko malucha, ale i całej rodziny. Nieleczona czy bagatelizowana sprzyja zaostrzeniom zmian skórnych, nadkażeniom oraz problemom z przyrostem masy ciała, dlatego właściwa diagnostyka i opieka lekarska są tutaj kluczowe.

Zobacz także: Pieluszkowe zapalenie skóry – jak sobie radzić?

Przyczyny skazy białkowej

Do przyczyn rozwoju skazy białkowej należą:

• Alergia immunologiczna na białka pokarmowe - najczęstszym mechanizmem jest odpowiedź immunologiczna na kazeinę i białka serwatkowe mleka krowiego. Reakcje mogą mieć charakter IgE-zależny (szybki początek objawów po ekspozycji) albo IgE-niezależny/mieszany (opóźnione dolegliwości) – jest to przyczyną zmienności obrazu klinicznego i niekiedy, opóźnień diagnostycznych.
• Predyspozycje genetyczne - ryzyko alergii na mleko rośnie u dzieci z dodatnim wywiadem rodzinnym w kierunku chorób atopowych (AZS, astma, alergiczny nieżyt nosa). Dodatni wywiad rodzinny jest jednym z najlepiej udokumentowanych czynników ryzyka wczesnodziecięcej alergii pokarmowej.
• Niedojrzałość bariery jelitowej, skórnej oraz immunologicznej - w pierwszych latach życia nabłonek jelita i naskórek są bardziej przepuszczalne, a mechanizmy obronne (m.in. śluzówkowe IgA, kwaśność soku żołądkowego, integralność warstwy rogowej) nie są w pełni wykształcone. To ułatwia przedostawanie się niedokładnie strawionych białek do organizmu i ich kontakt z układem odpornościowym, co zwiększa ryzyko rozwoju alergii. U dzieci z AZS uszkodzona bariera skórna dodatkowo zwiększa kontakt z alergenami.
• Ekspozycja i dawka alergenu - nasilenie i czas wystąpienia objawów zależą od stężenia/ilości spożytego białka oraz wieku dziecka (im młodsze, tym łatwiej o manifestacje). W alergii na mleko krowie obserwuje się szerokie spektrum dolegliwości: od łagodnego zaostrzenia wyprysku po objawy ogólnoustrojowe, w tym rzadziej anafilaksję. Dlatego też ocena dawki, formy produktu i wzorca reakcji jest kluczowa w planowaniu prób prowokacji i modyfikacji diety.

Mechanizmy immunologiczne

Reakcje na białka mleka mogą rozwijać się poprzez różne mechanizmy immunologiczne, co warunkuje tempo i obraz kliniczny objawów. Ich rozróżnienie jest kluczowe diagnostycznie i terapeutycznie.

• Alergia IgE-zależna (reakcje natychmiastowe): objawy pojawiają się zwykle w ciągu minut–kilku godzin po ekspozycji. Typowymi symptomami są: pokrzywka, świąd i rumień, wymioty oraz świszczący oddech.
• Alergia IgE-niezależna/mieszana (reakcje opóźnione): objawy występują po kilku–kilkudziesięciu godzinach, często dominują zaostrzenia wyprysku i dolegliwości jelitowe (kolki, wzdęcia, ból brzucha, biegunki, zaparcia), co utrudnia powiązanie ich z konkretnym produktem.

Oznaczanie swoistych IgE przeciwko białkom mleka może wspierać rozpoznanie wariantu IgE-zależnego, lecz samo w sobie nie przesądza o reaktywności klinicznej. Dlatego złotym standardem potwierdzenia związku przyczynowego pozostaje kontrolowana próba prowokacji po okresie eliminacji, wykonywana pod nadzorem lekarza.

Objawy skazy białkowej

Obraz kliniczny obejmuje przede wszystkim zmiany skórne typowe dla AZS z możliwymi objawami ze strony przewodu pokarmowego i (rzadziej) układu oddechowego.

Objawy skórne

U niemowląt dominują zmiany na twarzy i owłosionej skórze głowy, natomiast u starszych dzieci zajęte są częściej zgięcia łokciowe i podkolanowe, szyja, tułów oraz kończyny. Najczęściej obserwuje się:

• zaczerwienienie skóry, rumień i wyprysk grudkowo-wysiękowy z okresowym sączeniem i tworzeniem strupów lub pęcherzyków,
• suchość, szorstkość i łuszczenie naskórka z pęknięciami,
• świąd o zmiennym nasileniu, prowadzący do drapania, przeczosów i znacznego dyskomfortu.

Przy przewlekłym przebiegu możliwa jest lichenizacja skóry (pogrubienie naskórka, wzmożone bruzdowanie i poletkowanie). Ponadto, w okresach zaostrzeń rośnie ryzyko wtórnych nadkażeń bakteryjnych. Wskazują na nie m.in. sączące, bolesne ogniska, strupy czy gorączka.

Zobacz także: Rumień zakaźny (choroba piąta) – wysypka u dzieci

Objawy towarzyszące (poza skórną manifestacją)

Objawy pozaskórne nie muszą występować, jednak ich obecność może wskazywać na związek dolegliwości z pokarmem.

Ze strony przewodu pokarmowego mogą to być kolki, wzdęcia, biegunki, zaparcia, a u niektórych dzieci także ulewania, wymioty czy obecność śluzu albo nawet domieszki krwi w stolcu. Spotyka się również manifestację ze strony układu oddechowego: wodnisty katar, przewlekły kaszel czy świszczący oddech, zwłaszcza w reakcjach IgE-zależnych. Objawy ogólne są mniej swoiste, ale równie uciążliwe: drażliwość, zaburzenia snu, brak apetytu i trudności we wzrastaniu.

Przewlekły świąd, dolegliwości ze strony układu pokarmowego i oddechowego redukują  przyrost masy ciała – wywołują częste wybudzenia i niepokój (krótszy, gorszej jakości sen) i utrudniają spokojne karmienie/ssanie. W efekcie dziecko może zjadać mniej i zużywać więcej energii.

Diagnostyka w skazie białkowej

Rozpoznanie opiera się na korelacji objawów z ekspozycją na pokarm i weryfikacji klinicznej. Badania laboratoryjne pełnią rolę pomocniczą i muszą być interpretowane w kontekście obrazu klinicznego. Do składowych istotnych dla postawienia diagnozy należą:

• wywiad i obserwacja: czas od spożycia do objawów, charakter dolegliwości (skórne, pokarmowe, oddechowe), powtarzalność reakcji.
• dieta diagnostyczna/eliminacyjna: krótkotrwała, celowana eliminacja białek mleka krowiego (zwykle 2–4 tygodnie), następnie kontrolowana próba prowokacji w warunkach zalecanych przez lekarza.
• badania laboratoryjne: swoiste IgE dla białek mleka i testy skórne punktowe wspierają rozpoznanie wariantu IgE-zależnego. Całkowite IgE ma wartość ograniczoną. Testy płatkowe z pokarmami nie są rutynowo rekomendowane.

Konieczne jest różnicowanie skazy białkowej z innymi przyczynami zmian skórnych i podobnych dolegliwości, w tym z nietolerancją laktozy (która nie jest alergią), egzemą, trądzikiem niemowlęcym, łojotokowym zapaleniem skóry, zakażeniami skóry oraz innymi dermatozami zapalnymi.

„Złotym standardem” potwierdzenia związku przyczynowego pozostaje kontrolowana prowokacja doustna po okresie eliminacji.

Leczenie skazy białkowej

Postępowanie łączy interwencje dietetyczne z leczeniem dermatologicznym i edukacją opiekunów. Celem jest kontrola objawów przy minimalizacji ryzyka niedoborów.

Dieta eliminacyjna

Podstawą jest eliminacja białek mleka krowiego u dziecka, u którego potwierdzono alergię. U matek karmiących piersią modyfikację diety rozważa się wyłącznie przy jednoznacznym związku między dietą a objawami dziecka, pod kontrolą lekarza.

U niemowląt karmionych sztucznie pierwszym wyborem są mieszanki intensywnie hydrolizowane (eHF). W przypadku ciężkich reakcji lub nieskuteczności eHF stosuje się mieszanki aminokwasowe (AAF). Preparaty sojowe można rozważyć po ukończeniu 6. miesiąca życia, pod warunkiem braku uczulenia na soję.

U dzieci starszych postępowanie obejmuje ścisłą eliminację mleka i jego przetworów, uważne czytanie etykiet oraz unikanie „ukrytych” składników mleka (np. serwatki, kazeinianów).

Należy pamiętać, że eliminacje mają charakter czasowy i wymagają okresowej oceny tolerancji. Nie stosuje się ich „profilaktycznie” bez wyraźnych wskazań klinicznych.

Leczenie objawów skórnych

W terapii objawów skórnych zasadnicza jest ochrona i odbudowa bariery naskórkowej oraz łagodzenie zaostrzeń poprzez:

• pielęgnację: codziennie nakładane emolienty, łagodne środki myjące oraz unikanie przegrzewania oraz drażniących tkanin (np. wełny) i produktów (np. detergentów), znacząco poprawiają stan skóry,
• leczenie miejscowe: w zaostrzeniach stosuje się łagodne glikokortykosteroidy lub inhibitory kalcyneuryny. Leki należy oczywiście przyjmować zgodnie z zaleceniem lekarza.

Leczenie ogólne: leki przeciwhistaminowe doraźnie przy nasilonym świądzie (wg wskazań). Przy cechach nadkażenia zalecana jest odpowiednia terapia przeciwbakteryjna.

Przebieg, rokowanie i profilaktyka w przypadku skazy białkowej

Objawy zwykle rozpoczynają się w pierwszych miesiącach życia. U wielu dzieci dochodzi z czasem do nabycia tolerancji na białka mleka (często ok. 2-3 r.ż., indywidualnie). Decyzję o próbie ponownego włączenia produktów wywołujących alergię podejmuje lekarz, biorąc pod uwagę obraz kliniczny i, w razie potrzeby, wynik kontrolowanej prowokacji.

Profilaktyka skazy białkowej obejmuje:

• karmienie piersią (jeśli możliwe) przez co najmniej 4–6 miesięcy,
• prawidłowe wprowadzanie pokarmów uzupełniających między 4 a 6 m.ż., bez nieuzasadnionego opóźniania produktów potencjalnie alergizujących,
• systematyczną pielęgnację skóry u dzieci z AZS.

Nie zaleca się diet eliminacyjnych w ciąży ani rutynowo w laktacji w celu prewencji alergii.

Kiedy szukać pomocy – wskazania do konsultacji lekarskiej

Konsultacja lekarska jest konieczna, gdy zmiany skórne są rozległe, szybko narastają lub towarzyszy im nasilony świąd i objawy nadkażenia: jak sączenie, charakterystyczne miodowe strupy czy gorączka. Warto zgłosić się do specjalisty także wtedy, gdy mimo 2–4 tygodni prawidłowo prowadzonej diety eliminacyjnej nie widać poprawy. Szczególną czujność powinny budzić objawy ze strony układu oddechowego – świszczący oddech, duszność – a także uogólniona pokrzywka, obrzęk warg, języka czy gardła oraz spadek ciśnienia. To sytuacje wymagające natychmiastowej interwencji medycznej, ponieważ mogą świadczyć o rozwijającej się anafilaksji.

Podsumowanie

Skaza białkowa to obraz kliniczny najczęściej manifestowany atopowym zapaleniem skóry, zaostrzanym przez alergię na białka mleka krowiego. Kluczowe znaczenie ma wczesne rozpoznanie, oparte na powiązaniu objawów z dietą, krótkiej eliminacji i kontrolowanej próbie prowokacji. Leczenie wymaga całościowego podejścia – dobrze zaplanowanej diety, systematycznej pielęgnacji skóry, a także współpracy pediatry, alergologa i dermatologa. Ważne jest nie tylko łagodzenie objawów, lecz także zapobieganie niedoborom i wspieranie rodziny w codziennym radzeniu sobie z chorobą. Rokowanie jest zwykle korzystne – u wielu dzieci wraz z wiekiem rozwija się tolerancja, co umożliwia stopniowe i bezpieczne rozszerzanie jadłospisu.