Choroby odzwierzęce (zoonozy) – co warto o nich wiedzieć?

Choroby odzwierzęce – definicja i najważniejsze informacje

Choroby odzwierzęce, znane też jako zoonozy, to schorzenia wywoływane przez bakterie, wirusy, pasożyty lub grzyby. Choroby te są przenoszone ze zwierząt na człowieka. Przeniesienie może zachodzić bezpośrednio — przez kontakt fizyczny ze zwierzęciem, jego wydzielinami (np. śliną, moczem, kałem), poprzez ugryzienia przez kleszcze, komary czy pchły, a także pośrednio — drogą kropelkową, przez skażoną wodę, glebę lub żywność. Zoonozy są problemem globalnym, a ich częstość występowania zależy zarówno od naszej odporności, wieku bądź warunków higienicznych, jak i kontaktu ze zwierzętami domowymi i dzikimi. Szczególnie narażone są na nie dzieci, osoby w podeszłym wieku, osoby o osłabionej odporności oraz pracownicy mający codzienny kontakt ze zwierzętami. Naukowcy podkreślają, że globalizacja i zmiany klimatu sprzyjają rozprzestrzenianiu się zoonoz, dlatego konieczny jest stały nadzór i profilaktyka.

Choroby odzwierzęce u człowieka – objawy i rozpoznanie

Objawy chorób odzwierzęcych u ludzi są często nieswoiste i mogą przypominać typowe infekcje wirusowe lub bakteryjne, co utrudnia postawienie właściwej diagnozy, zwłaszcza, gdy nie łączymy dolegliwości z kontaktem ze zwierzętami. Typowe symptomy pojawiają się w różnym czasie po zakażeniu (czasami po kilku dniach, a w innych przypadkach nawet po tygodniach czy miesiącach), a ich nasilenie zależy od rodzaju patogenu, drogi zakażenia, ogólnego stanu zdrowia czy wieku osoby zakażonej.

Najczęstsze objawy chorób odzwierzęcych:

• Objawy ogólne – gorączka, bóle mięśni i stawów, ból głowy, osłabienie, powiększenie węzłów chłonnych.
• Zmiany skórne – wysypka, grudki, owrzodzenia, pęcherze, rumień (np. rumień wędrujący w boreliozie), świąd.
• Objawy ze strony przewodu pokarmowego – nudności, wymioty, biegunka, bóle brzucha, utrata apetytu.
• Objawy ze strony układu oddechowego – kaszel, duszność, ból gardła, objawy grypopodobne.
• Zaburzenia neurologiczne — pogorszenie funkcji poznawczych (np. problemy z pamięcią i koncentracją), objawy oponowe — np. sztywność karku, drgawki, zaburzenia świadomości: głównie w cięższych infekcjach.

Ze względu na niespecyficzność tych dolegliwości, kluczowe znaczenie ma dokładny wywiad lekarski, obejmujący informacje o:

• kontakcie ze zwierzętami — jego czasie, formie (pośredni vs bezpośredni) i rodzaju zwierzęcia (domowymi, dzikimi, bezdomnymi, gospodarskimi),
• ugryzieniach, zadrapaniach, ukąszeniach przez kleszcze czy komary,
• pobycie na wsi, w lesie lub gospodarstwie,
• spożyciu niepasteryzowanego mleka, surowego mięsa lub produktów z niepewnych źródeł,
• podróżach do rejonów zagrożonych zoonozami.

Do lekarza powinny zgłosić się zwłaszcza osoby, u których po kontakcie ze zwierzęciem, ukąszeniu przez kleszcza lub po pobycie w rejonach ryzyka pojawiły się objawy o nietypowym charakterze albo gdy objawy nie ustępują mimo standardowego leczenia. Szybka diagnostyka i odpowiednie postępowanie mogą ograniczyć powikłania, które w przebiegu niektórych zoonoz są bardzo poważne – nie warto więc zwlekać z profesjonalną oceną.

Zoonozy – przykłady najczęstszych chorób

Zoonozy obejmują bardzo szeroką grupę chorób, które możemy podzielić według rodzaju wywołującego je patogenu: wirusów, bakterii, pasożytów, a także grzybów. Każda z tych grup charakteryzuje się nieco innym przebiegiem, sposobem przenoszenia oraz zagrożeniem dla zdrowia ludzi. Poznanie najczęstszych przykładów zoonoz jest istotne nie tylko dla osób zawodowo związanych ze zwierzętami (np. weterynarzy, rolników), ale także dla każdego właściciela psa czy kota, a nawet mieszkańca miasta, ze względu na powszechną obecność zwierząt domowych i dzikich w otoczeniu.

Najczęstsze zoonozy wirusowe

• Wścieklizna – jedna z najgroźniejszych zoonoz wirusowych. Do zarażenia dochodzi najczęściej poprzez pogryzienie przez chore zwierzę (np. psa, lisa, nietoperza, jenota) lub kontakt zakażonej śliny z uszkodzoną skórą, lub błonami śluzowymi. Wirus atakuje układ nerwowy człowieka, a przebieg jawnie klinicznej wścieklizny (jeśli wystąpią objawy) u ludzi niemal zawsze kończy się śmiercią. Jako iż choroba ta jest nieuleczalna, jedyną możliwą metodą walki jest jej zapobieganie – skuteczna profilaktyka przed- i poekspozycyjna – u osób z grup ryzyka oraz po kontakcie z potencjalnie zakażonym zwierzęciem (szczepionka przed- i poekspozycyjna i czasami immunoglobulina przeciwko wściekliźnie).
• Grypa ptaków i grypa świń – odmiany wirusa grypy (np. H5N1, H7N9 z ptaków; H1N1, H3N2 ze świń) o potencjalnie wysokiej zjadliwości, które mogą być przenoszone od zwierząt na człowieka. Chociaż ryzyko trwałej transmisji międzyludzkiej jest zazwyczaj niskie, ich potencjał pandemiczny jest stale monitorowany przez WHO i ECDC.

Najczęstsze zoonozy bakteryjne

• Borelioza (choroba z Lyme) – najpowszechniejsza bakteryjna zoonoza w Polsce, przenoszona przez kleszcze. W jej przebiegu na skórze zwykle pojawia się tzw. rumień wędrujący, a nieleczona może prowadzić do groźnych powikłań w zakresie wielu układów i narządów.
• Leptospiroza – zakażenie krętkami z rodzaju Leptospira, które dostają się do organizmu poprzez uszkodzoną skórę i błony śluzowe. Najczęściej do zakażenia dochodzi po kontakcie z moczem, krwią lub tkankami zakażonych zwierząt, lub skażoną wodą, glebą bądź żywnością. Najbardziej narażeni są rolnicy, weterynarze, osoby pracujące w rybołówstwie i rzeźni, zajmujący się przetwórstwem mięsa i ryb. Może prowadzić do uszkodzenia wątroby i nerek.
• Bruceloza – groźna choroba spotykana głównie u pracowników hodowli bydła, kóz i owiec, a także myśliwych i weterynarzy. Bakterie Brucella przenoszą się przez bezpośredni kontakt z zakażonymi zwierzętami, ich wydzielinami (np. płodami poronnymi) lub spożycie niepasteryzowanego mleka i produktów mlecznych. Objawia się wysoką gorączką często z dreszczami, o falistym lub nieregularnym torze, bólami mięśni, stawów, osłabieniem i może prowadzić do zajęcia różnych narządów (wątroby, skóry, oczu, układu nerwowego, układu krwiotwórczego).
• Salmonelloza – bakteryjne zatrucie pokarmowe wywołane przez bakterie z rodzaju Salmonella. Do zakażenia dochodzi najczęściej przez spożycie niedogotowanego mięsa (zwłaszcza drobiowego), jajek lub mleka (surowego lub nieodpowiednio przetworzonego) pochodzących od zakażonych zwierząt.

Najczęstsze zoonozy pasożytnicze

• Toksoplazmoza – choroba przenoszona przez kontakt z kocimi odchodami lub spożycie surowego i niedogotowanego mięsa. Jest szczególnie niebezpieczna dla ciężarnych i osób z obniżoną odpornością.
• Włośnica (trichinelloza) – wywołana przez nicienia Trichinella spiralis, dostającego się do organizmu z niedogotowanym mięsem (głównie dziczyzna, wieprzowina). Larwy pasożyta zagnieżdżają się w mięśniach, powodując bóle, gorączkę i obrzęki.
• Glistnica (toksokaroza) – choroba pasożytnicza wywołana przez nicienia – glistę psią (Toxocara canis) lub kocią (Toxocara cati). Jest to częsty problem, zwłaszcza u dzieci. Zakażenie następuje najczęściej drogą pokarmową: przez spożycie jaj pasożyta przebywających w zanieczyszczonej glebie lub na przedmiotach, które miały kontakt z odchodami zwierząt. Pasożyty przechodzą pełny cykl rozwojowy u psów i kotów, a w organizmie człowieka występują w postaci larwalnej — tam wędrując do różnych narządów powodują tzw. zespół larwy trzewnej wędrującej (np. do oka, mózgu).

Zachorowania na zoonozy dotyczą nie tylko terenów wiejskich – coraz częściej rejestruje się je także w miastach. Szczególnie narażeni na nie to:

• dzieci bawiące się w piaskownicach lub terenach zielonych,
• właściciele zwierząt zaniedbujący szczepienia i odrobaczanie,
• osoby spożywające niepasteryzowane mleko, surowe mięso lub produkty z niepewnych źródeł.

Prawidłowa profilaktyka, higiena i edukacja pozwalają znacząco ograniczyć ryzyko zachorowania, ale całkowita eliminacja zagrożenia nie jest możliwa – dlatego tak ważna jest czujność i wczesne rozpoznanie objawów sugerujących zoonozę.

Jakie choroby przenoszą koty?

Koty, choć dla wielu osób są wiernymi towarzyszami, mogą być także nosicielami kilku poważnych chorób odzwierzęcych. Zoonozy przenoszone przez koty są szczególnie groźne dla kobiet w ciąży, małych dzieci i osób z osłabionym układem odpornościowym, w przypadku których infekcje mogą mieć cięższy przebieg.

Do najważniejszych chorób przenoszonych przez koty zaliczamy:

• Toksoplazmoza,
• Choroba kociego pazura – wywoływana przez bakterię Bartonella henselae, przenosi się przeważnie przez zadrapania lub ugryzienia kota. Powoduje powiększenie węzłów chłonnych, gorączkę i niekiedy powikłania ogólnoustrojowe.
• Grzybice skórne (dermatofitozy) – najczęściej są efektem zakażenia grzybem Microsporum canis. Zmiany skórne mają postać charakterystycznych, swędzących, okrągłych ognisk zaczerwienienia i łuszczenia. Do zakażenia dochodzi przez bezpośredni kontakt ze zwierzęciem, jego sierścią lub przedmiotami, który miały kontakt ze zwierzęciem. U osób z immunokompetentnych ryzyko zakażenia jest niskie, wzrasta wśród osób starszych, dzieci i w przypadku immunosupresji.
• Świerzb – świerzbowiec koci – pasożytniczy pajęczak z grupy roztoczy, może okresowo bytować na ludzkiej skórze, wywołując swędzące zmiany u osób, które miały bliski kontakt z zakażonym kotem.

Skuteczna profilaktyka chorób odzwierzęcych od kota opiera się na kilku kluczowych zasadach:

• Regularne odrobaczanie i szczepienie kotów zgodnie z zaleceniami weterynaryjnymi.
• Codzienne utrzymywanie kuwety w czystości i bezpośrednie usuwanie odchodów (najlepiej przez osoby inne niż kobiety w ciąży).
• Staranna higiena rąk po każdym kontakcie ze zwierzęciem lub jego kuwetą.
• Regularne wizyty kontrolne u weterynarza.

Jakie choroby przenoszą psy?

Psy pomimo bliskiej więzi z ludźmi, również mogą być nosicielami groźnych chorób odzwierzęcych. Świadomość tych zagrożeń i odpowiedzialna opieka nad pupilem są bardzo ważne dla bezpieczeństwa całej rodziny.

Do najważniejszych chorób przenoszonych przez psy należą:

• Wścieklizna – śmiertelna choroba wirusowa przenoszona najczęściej przez ugryzienie zakażonego zwierzęcia lub kontakt jego śliny z raną na skórze człowieka. Jedyną skuteczną metodą zapobiegania jest ograniczenie kontaktu z potencjalnie zakażonymi zwierzętami, regularne, obowiązkowe szczepienie psów oraz szczepienia ochronne osób w grupie ryzyka.
• Leptospiroza – choroba bakteryjna, przenoszona przez kontakt z moczem zakażonych zwierząt lub skażoną wodą i glebą. Może powodować ciężkie uszkodzenia wątroby i nerek.
• Toksokaroza (glistnica) – wywoływana przez jaja glisty psiej, obecne w ziemi czy piasku (np. w parkach, piaskownicach). Toksokaroza jest szczególnie groźna dla dzieci i osób z obniżoną odpornością. Po połknięciu jaj larwy wędrują w organizmie człowieka, powodując tzw. zespół larwy trzewnej wędrującej, co może prowadzić do uszkodzenia różnych narządów, w tym oka.
• Grzybice skórne (dermatofitozy) – podobnie jak koty, psy mogą być źródłem zakażenia grzybami (np. Microsporum canis), które wywołują swędzące, łuszczące się zmiany skórne.
• Świerzb (Sarcoptes scabiei var. canis) – świerzbowiec psi (Sarcoptes scabiei var. canis) może czasowo zainfekować skórę człowieka, powodując swędzenie, szczególnie po bliskim kontakcie z chorym psem.

Aby zminimalizować ryzyko zarażenia chorobami od psa, ważne są:

• Regularne szczepienia, zwłaszcza przeciwko wściekliźnie oraz – w razie potrzeby – leptospirozie,
• Systematyczne odrobaczanie według zaleceń lekarza weterynarii,
• Utrzymanie higieny: sprzątanie po swoim psie podczas spacerów i dokładne mycie rąk po kontakcie z psem lub jego rzeczami,
• Unikanie kontaktu z bezpańskimi i dzikimi zwierzętami,
• Niezwłoczna konsultacja lekarska w przypadku ugryzienia bądź niepokojących objawów po kontakcie z psem.

Choroby odzwierzęce od bydła – czy grożą właścicielom gospodarstw?

Choroby odzwierzęce przenoszone przez bydło to istotne zagrożenie przede wszystkim dla osób codziennie pracujących w sektorze rolniczym, na fermach i w zakładach przetwórstwa mlecznego czy mięsnego. Codzienny kontakt z bydłem, jego wydzielinami oraz praca przy uboju znacznie zwiększają ryzyko zakażenia.

Do najważniejszych chorób odzwierzęcych związanych z bydłem zaliczamy:

• Brucelozę – bakteryjną chorobę objawiającą się nawracającą gorączką, bólami stawów, brakiem apetytu i ogólnym osłabieniem. Zakażenie następuje przez kontakt z zakażonymi zwierzętami lub ich wydzielinami, lub spożycie skażonych produktów ich pochodzenia (np. niepasteryzowane mleko);
• Wąglik – groźną bakteryjną chorobę (zakażenie laseczką wąglika), mogącą prowadzić nawet do zgonu. Przenoszona jest przez kontakt ze zwierzętami (roślinożercami — głównie bydło, owce, konie, kozy) lub produktami odzwierzęcymi. Do zakażenia może dojść przez uszkodzoną skórę lub drogą wziewną, powodując ciężkie powikłania;
• Gruźlicę bydła – zakażenie prątkiem gruźlicy, rozprzestrzenia się głównie drogą kropelkową od zakażonych zwierząt. Jest poważnym problemem epidemiologicznym w hodowlach i zagrożeniem dla osób pracujących ze zwierzętami.

Skuteczna profilaktyka chorób odzwierzęcych w gospodarstwie obejmuje:

• rygorystyczne i skrupulatne przestrzeganie higieny osobistej i dezynfekcję sprzętu,
• stosowanie ochrony indywidualnej – rękawic, masek, odpowiedniej odzieży,
• eliminowanie chorych zwierząt z hodowli,
• rezygnację ze spożywania niepasteryzowanego mleka i jego przetworów,
• regularne kontrole weterynaryjne stada.

Choroby odzwierzęce od bydła, są dużym zagrożeniem, dla małych gospodarstw oraz dużych ferm. Dlatego, tak ważna jest odpowiedzialność, czujność oraz edukacja pracowników mających kontakt ze zwierzętami gospodarskimi, oraz produktami odzwierzęcymi.

Choroby od zwierząt – jak się badać?

Rozpoznanie choroby odzwierzęcej wymaga specjalistycznego podejścia i doświadczenia, ponieważ objawy wielu zoonoz są niespecyficzne i mogą przypominać inne, częstsze schorzenia. Podstawą diagnostyki jest dokładny wywiad lekarski – warto poinformować lekarza o kontakcie ze zwierzętami (domowymi, gospodarskimi, dzikimi), ugryzieniach, ukąszeniach przez kleszcze i komary, pobycie w rejonach ryzyka czy pracy w środowisku podwyższonego zagrożenia (rolnictwo, weterynaria).

Często decydujące są badania laboratoryjne, które pomagają potwierdzić i zidentyfikować zakażenie. W zależności od typu podejrzewanej zoonozy i objawów można wykonać:

• Badania krwi:
  • Testy serologiczne – wykrywają obecność swoistych przeciwciał przeciwko drobnoustrojom, co świadczy o odpowiedzi immunologicznej organizmu na zakażenie (bieżące lub przebyte).
  • Badania molekularne (np. techniki PCR) – pozwalają wykryć obecność materiału genetycznego (DNA lub RNA) samego patogenu we krwi, co świadczy o aktywnej infekcji.
  • Morfologia krwi i parametry zapalne (OB, CRP) – dają ogólny obraz stanu zapalnego w organizmie.
• Badania kału – stosowane głównie w diagnostyce pasożytów jelitowych, umożliwia wykrycie jaj, cyst czy larw.
• Wymazy skórne lub z ran – stosowane przy podejrzeniu zakażeń bakteryjnych lub grzybiczych skóry.
• Posiewy mikrobiologiczne – z próbek krwi, moczu, płynu mózgowo-rdzeniowego czy innych tkanek. Pozwalają zidentyfikować bakterie odpowiedzialne za zakażenie i wybór odpowiedniego celowanego leczenia.
• Badania obrazowe (RTG, USG, tomografia, rezonans) – wskazane, gdy podejrzewa się powikłania narządowe oraz zajęcie narządów wewnętrznych.

Wskazania do diagnostyki w kierunku zoonoz obejmują:

• rozwój różnego rodzaju objawów po kontakcie ze zwierzęciem (pogorszenie stanu zdrowia po ugryzieniu, zadrapaniu, pracy w gospodarstwie, ukąszeniu kleszcza),
• wysokie ryzyko zawodowe (pracownicy rolnictwa, weterynarii, laboranci, rzeźnicy, ratownicy),
• nieustępujące bądź nasilające się objawy mimo leczenia,
• nietypowy, przewlekły lub nawracający przebieg zakażenia.

W przypadku podejrzenia choroby odzwierzęcej nie warto zwlekać z diagnostyką. Wczesne rozpoznanie zwiększa szansę na skuteczne leczenie, pozwala uniknąć poważnych powikłań, a także ogranicza ryzyko dalszego rozprzestrzeniania się choroby zarówno dla osoby zakażonej, jak i jej otoczenia.

Jak chronić się przed chorobami odzwierzęcymi?

Skuteczna ochrona przed chorobami odzwierzęcymi opiera się na połączeniu codziennych nawyków, dbałości o zdrowie zwierząt i świadomego podejścia do zagrożeń. Przestrzeganie kilku podstawowych zasad może znacznie zmniejszyć ryzyko zakażenia zarówno w domu, jak i w miejscu pracy czy gospodarstwie.

Najważniejsze zasady profilaktyki to:

1. Utrzymywanie zasad higieny rąk i powierzchni mających kontakt ze zwierzętami – regularne i dokładne mycie rąk wodą z mydłem po każdym kontakcie ze zwierzęciem, jego odchodami lub legowiskiem i częsta dezynfekcja powierzchni i przedmiotów używanych przez zwierzęta.
2. Regularne szczepienie zwierząt domowych i gospodarskich – należy dbać o to, aby szczepienia (np. przeciwko wściekliźnie, leptospirozie) zwierząt były zawsze aktualne. W przypadku posiadania zwierząt hodowlanych należy przestrzegać obowiązujących programów zdrowotnych.
3. Unikanie kontaktu z dzikimi lub bezpańskimi zwierzętami – należy unikać dotykania nieznanych zwierząt oraz nie pozwalać na taki kontakt swoim pupilom. W przypadku kontaktu ze zwierzęciem chorym lub nietypowo zachowującym się należy powiadomić odpowiednie służby.
4. Stosowanie środków ochrony indywidualnej, zwłaszcza w pracy przy zwierzętach – osoby pracujące w rolnictwie, weterynarii, laboratoriach, rzeźniach czy zakładach przetwórstwa mięsnego powinny zawsze używać rękawic, fartuchów, masek ochronnych, okularów i innej odpowiedniej odzieży roboczej, która minimalizuje ryzyko zakażenia drogą skórną, wziewną czy przez błony śluzowe.
5. Odpowiednie przechowywanie i obróbka żywności pochodzenia zwierzęcego – mleko, mięso i jaja należy odpowiednio przechowywać (w niskiej temperaturze) i dokładnie obrabiać termicznie (gotować, smażyć, pasteryzować). Należy unikać spożywania surowych lub niedogotowanych produktów pochodzenia zwierzęcego (np. surowego mięsa, jajek, niepasteryzowanego mleka), które mogą być źródłem wielu bakterii (np. Salmonella, Brucella), pasożytów (np. włosień, Toxoplasma) i wirusów. Warto też oddzielać surowe produkty od gotowych potraw oraz używać do nich oddzielnych desek i noży.
6. Edukacja domowników i dzieci na temat ryzyka oraz właściwego postępowania – warto rozmawiać o zasadach higieny, odpowiednim obchodzeniu się ze zwierzętami, niejedzeniu nieumytych owoców czy niewkładaniu rąk do ust po zabawie ze zwierzęciem lub w piaskownicy.

Podsumowanie

Choroby odzwierzęce, choć niezmiennie pozostają realnym zagrożeniem dla zdrowia ludzi, mogą być skutecznie ograniczane dzięki świadomemu działaniu i odpowiedniej profilaktyce. Kluczowe znaczenie mają tu regularne kontrole i szczepienia pupili, utrzymywanie wysokich standardów higieny w otoczeniu zwierząt, a także szybka reakcja w przypadku kontaktu z podejrzanym lub chorym zwierzęciem.

Pamiętaj, by stale poszerzać swoją wiedzę na temat zoonoz, edukować domowników oraz nie lekceważyć objawów, które mogą sugerować chorobę odzwierzęcą. Dbając zarówno o własne zdrowie, jak i o zdrowie zwierząt, możesz bez obaw korzystać ze wszystkich korzyści, jakie daje bliska relacja z pupilem czy praca ze zwierzętami – minimalizując ryzyko i budując bezpieczne środowisko dla siebie i najbliższych.