Jakie są najczęstsze uzależnienia? Objawy, leczenie i mechanizmy nałogów

Uzależnienie – co to w ogóle znaczy?

Uzależnienie jest to bardzo silne pragnienie spożywania alkoholu, zażywania środków odurzających lub wykonywania jakiejś czynności. Według różnych międzynarodowych klasyfikacji problemów zdrowotnych uzależnienie to choroba, która ma negatywny wpływ na życie człowieka zarówno pod względem fizycznym, psychicznym jak i społecznym.

Nałóg a uzależnienie

Nałogiem można nazwać zachowanie, które polega na ciągłym, nawykowym już powtarzaniu konkretnych czynności, nad którymi osoba ma jeszcze jakąś kontrolę (jest w stanie zapanować). Natomiast uzależnienie przyjmuje formę fizjologicznej zależności od substancji lub wykonywanego zachowania i stanowi konsekwencję niepowstrzymanego w odpowiednim momencie nałogu, oznacza utratę kontroli nad zachowaniem.

Rodzaje uzależnień

Wyróżniamy dwie podstawowe grupy uzależnień – behawioralne oraz uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

Uzależnienia od substancji psychoaktywnych obejmują między innymi alkohol, kofeinę, konopie, leki (nasenne, uspokajające, przeciwlękowe), substancje wziewne, (np. rozpuszczalniki, kleje), halucynogeny (LSD), opioidy i leki przeciwbólowe, środki pobudzające na receptę oraz inne psychostymulanty (kokaina, amfetamina, metamfetamina), a także nikotynę oraz papierosy elektroniczne.

Uzależnienia behawioralne mogą wystąpić w przypadku każdej aktywności, która oddziałuje pobudzająco na układ nagrody w naszym mózgu. Podejmowanie konkretnej czynności, mającej charakter nawykowy, która staje się całkowicie pochłaniająca i wpływa niekorzystnie na codziennie funkcjonowanie – może powodować poważne problemy ze zdrowiem. Do przykładowych czynności, od których można się uzależnić należą: hazard, zakupy, jedzenie, ćwiczenia fizyczne, oglądanie pornografii, kradzieże, gry wideo.

Zobacz także: Pracoholizm, co oznacza, jakie są jego przyczyny, objawy oraz formy leczenia?

Najczęstsze uzależnienia

Według danych przedstawionych podczas konferencji dotyczącej uzależnień z dnia 29 października 2024 roku nieco ponad 7% Polaków nadużywa alkoholu, a ok. 2% jest od niego uzależnionych. Ponadto u ponad 26% procent pełnoletnich obywateli naszego kraju co najmniej raz w życiu wystąpiło z tego powodu jakieś zaburzenie.

W Polsce produkty zawierające nikotynę pali 28% obywateli, a na świecie z powodu palenia tytoniu rocznie umiera nawet 8 milionów osób.

Ponadto w kontekście uzależnień behawioralnych – badania dowodzą, że ponad 11% wszystkich osób na świecie jest w ten sposób uzależniona. Najczęściej od używania mediów społecznościowych i telefonów komórkowych.

Według „Raportu o stanie narkomanii w Polsce 2020” Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom aż 5,4 % populacji Polaków w wieku 15-64 lat używa narkotyków, a najczęściej zażywaną substancją jest marihuana.

Fazy uzależnienia

Uzależnienie od alkoholu, narkotyków lub wykonywania czynności nie następują z dnia na dzień, lecz z biegiem czasu objawy pogłębiają się i tworzą charakterystyczny dla uzależnienia wzorzec, przebiegający przez cztery różne fazy.

Faza I – eksperymentowanie – na początkowym etapie jednostka jest ciekawa substancji, może wiązać się to z presją grupy lub potrzebą poszukiwania nowych doznań. W tej fazie człowiek celowo przyjmuje substancje psychoaktywne, żeby sprawdzić sposób ich działania.

Faza II – używanie rekreacyjne – po fazie eksperymentowania wiele osób przechodzi o krok dalej. Na tym etapie substancje zażywane w są sposób regularny dla przyjemności lub rozrywki. Mogą wspomagać ucieczkę od problemów lub stanowić podstawę imprez towarzyskich.

Faza III – nadużywanie – jest to stadium, w którym osoba zaczyna korzystać z większej ilości substancji, celem osiągnięcia pożądanego stanu. Zaczyna to utrudniać codzienne funkcjonowanie, powoduje problemy zdrowotne, a także zawodowe i społeczne. Osoba nadużywająca zaczyna przejawiać różnego rodzaju zmiany w zachowaniu.

Faza IV – uzależnienie – następuje utrata kontroli nad przyjmowaniem substancji. Jest to etap najbardziej zaawansowany pod względem doświadczanych objawów zarówno w zakresie fizycznym, psychicznym, jak i społecznym. Życie jednostki zaczyna koncentrować się jedynie na pozyskaniu i zażywaniu substancji. Osoba chora zaniedbuje inne obszary swojego życia, doświadcza wielu negatywnych konsekwencji zdrowotnych.

Objawy uzależnienia

Symptomy mogące wskazywać na uzależnienie mogą się różnić od siebie w zależności od rodzaju uzależnienia (substancjalne lub behawioralne), ale także ze względu na czynniki osobowościowe osoby chorej oraz fazy rozwoju uzależnienia. Niemniej jednak klasyfikacja objawów, na podstawie których diagnozuje się uzależnienie, obejmuje przede wszystkim:

• silne pragnienie lub przymus przyjęcia substancji bądź podjęcia danej czynności,
• przyjmowanie nadmiernej ilości substancji lub wykonywanie czynności nałogowej w zwiększonej częstotliwości pomimo szkodliwych następstw,
• utratę kontroli nad przyjmowaniem substancji lub zachowaniem związanym z nałogiem,
• negatywny wpływ nałogu na codzienne funkcjonowanie jednostki (np. utrata zainteresowań, izolacja społeczna, problemy zawodowe),
• zespół abstynencyjny po odstawieniu substancji lub zaprzestaniu wykonywania czynności nałogowej,
• zwiększoną tolerancję na substancję lub czynność, powodującą zmniejszenie skuteczności dotychczas przyjmowanej dawki.

Przyczyny uzależnień

Nie istnieje jedna, konkretna przyczyna rozwoju uzależnień. Jest to bardzo złożone zjawisko, a znaczna część rozwoju tej choroby wynika z zachodzących w mózgu zmian, w szczególności w okolicy ośrodka nagrody. Dzieje się tak ze względu na wyrzuty dopaminy do mózgu powodowane przez substancje psychoaktywne lub wykonywane czynności. To z kolei skutkuje potrzebą szukania coraz większej przyjemności, a z czasem zmienia się chemia mózgu, co zmniejsza wrażliwość na działanie substancji.

Badania dowodzą, że czynniki genetyczne mogą odpowiadać nawet za 40-60% podatności na rozwinięcie się zaburzeń psychicznych i zachowań spowodowanych używaniem substancji. Prawdopodobieństwo rozwoju tego typu zaburzeń jest większe, jeśli posiada się krewnego pierwszego stopnia (np. rodzic, rodzeństwo) z uzależnieniem.

Ponadto istnieje zależność pomiędzy uzależnieniem a problemami i zaburzeniami w zakresie zdrowia psychicznego (np. depresją, chorobą afektywną dwubiegunową czy PTSD). Około połowa osób zmagająca się z trudnościami w zakresie zdrowia psychicznego doświadcza także problemów związanych z używaniem substancji.

Niezwykle istotnym czynnikiem w rozwoju zaburzeń związanych z nadużywaniem substancji jest ich dostępność. Większe ryzyko w tym zakresie mają więc osoby, które spotykają się z możliwością skorzystania ze środka odurzającego w środowisku rówieśniczym lub rodzinnym.

Zobacz także: Czym jest współuzależnienie i jak sobie z nim poradzić?

Psychologiczne mechanizmy uzależnienia

Podstawową rolę w rozwoju i utrzymywania się uzależnienia prowadzącego do stopniowej autodestrukcji człowieka stanowią psychologiczne mechanizmy uzależnienia. Wśród nich wymienia się mechanizm: iluzji i zaprzeczania, nałogowego regulowania uczuć, rozdwojonego i rozproszonego Ja. Mechanizmy te aktywowane są przez doświadczanie nieprzyjemnych emocji oraz stresujących czy kryzysowych sytuacji albo okoliczności zewnętrzne.

• Mechanizm nałogowego regulowania uczuć objawia się tym, że osoba uzależniona dąży do uśmierzenia cierpienia lub przykrych stanów emocjonalnych za pomocą alkoholu, przyjmowania substancji lub wykonywania czynności nałogowej. Podczas momentów w naszym życiu, w trakcie których doświadczamy nieprzyjemnych uczuć, nasila się tendencja do poszukiwania ulgi. Kiedy z kolei osoba uzależniona zaczyna kojarzyć obniżenie napięcia z używkami, przejawia większą chęć do sięgania po nie. Niestety uczucie ulgi nie trwa zbyt długo, ponieważ zażywanie substancji psychoaktywnych lub realizacja nałogowych czynności pociąga za sobą dodatkowe konsekwencje, które często stanowią kolejny problem do rozwiązania. Kiedy okazuje się więc, że trudności znowu zaczynają się gromadzić, a skorzystanie z substancji wcale nie rozwiązało problemu, osoba uzależniona znowu zaczyna doświadczać przykrych emocji i tym samym po raz kolejny pojawia się chęć sięgnięcia po używkę, żeby poczuć się lepiej.
• Mechanizm iluzji i zaprzeczania opiera się na zasadach dysonansu poznawczego. Oznacza to, że z jednej strony uzależniony zaczyna dostrzegać poważne szkody związane z nałogiem, ale z drugiej strony doświadcza przecież pozytywnego wzmocnienia, kiedy substancja lub czynność obniżają emocjonalne napięcie. Aby zredukować ten nieprzyjemny efekt dysonansu, uzależniony zaczyna zaprzeczać swojemu problemowi, twierdząc, że w każdej chwili może rzucić picie, palenie, hazard czy zażywanie narkotyków. Żyje w świecie iluzji, mając przekonanie, że sam potrafi poradzić sobie z problemem uzależnienia. Mechanizm ten powoduje, że u osoby uzależnionej pojawia się wiele zniekształceń, takich jak np. minimalizowanie, racjonalizowanie, koloryzowanie wspomnień itp.
• Mechanizm rozproszonego i rozdwojonego Ja polega na tym, że osoba uzależniona widzi siebie w podwójnej, wykluczającej się roli. Kiedy uzależniony jest w trakcie zażywania substancji lub realizowania czynności nałogowej, widzi siebie jako jednostkę silną, sprawczą, atrakcyjną. Jednak, gdy ten stan minie, uzależniony postrzega siebie jako osobę słabą, bezwartościową. Ze względu na brak spójności pomiędzy tymi obrazami siebie osoba uzależniona zaczyna doświadczać wzmożonego napięcia w obszarze swojej tożsamości. Tego typu doświadczenia mogą dodatkowo wzmagać poczucie braku sensu życia, niską samoocenę, zaufanie do samego siebie. Aby usunąć negatywną wizję siebie, najczęściej osoby uzależnione ponownie sięgają po substancję nałogową.

Psychoterapia indywidualna - uzależnienia

Dowiedz się więcej

Jak wyjść z uzależnienia?

Leczenie uzależnień odbywa się na wielu poziomach. Poczynając od oddziałów detoksykacyjnych, w których pacjenci odtruwani są po użyciu substancji, poprzez terapie indywidualne, jak i grupowe w trybie dziennym i stacjonarnym. Warto pamiętać, że leczenie tych trudności powinno być kompleksowe i obejmować swoim zakresem nie tylko oddziaływania terapeutyczne, ale również konsultacje z lekarzem psychiatrą celem weryfikacji potrzeby wdrożenia leków wspomagających leczenie, czy innych specjalistów, na przykład pracowników socjalnych, doradców zawodowych itp.

Istnieje kilka istotnych kroków, których podjęcie będzie sprzyjało radzeniu sobie z problemem uzależnienia:

1. Uznanie problemu – żeby rozpocząć jakąkolwiek pracę w tym obszarze, należy uznać, że uzależnienie istnieje i negatywnie wpływa na nasze życie. Przyznanie się do tego przed samym sobą obniży napięcie, ale też będzie stanowiło motywację do dalszej pracy.

2. Poszukiwanie wsparcia – uzależnienie to ogromny problem, który oddziałuje na całe nasze życie. Nie warto więc mierzyć się z nim samemu, ponieważ często może zabraknąć nam do tego zasobów. Warto więc skorzystać ze wsparcia rodziny, przyjaciół, grup wsparcia (AA, AN) lub w ramach specjalistycznych placówek.

3. Konsultacja ze specjalistą – w celu dokonania oceny stopnia problemu i zaplanowania odpowiedniej formy leczenia warto skorzystać z profesjonalnego wsparcia lekarza, psychologa lub psychoterapeuty.

4. Opracowanie planu działania – po wdrożeniu pierwszych kroków warto stworzyć plan, który uwzględni unikanie sytuacji wyzwalających chęć sięgnięcia po używkę, budowanie nowych prozdrowotnych nawyków, naukę radzenia sobie z emocjami.

5. Udział w terapii – regularna psychoterapia pomoże poznać przyczyny uzależnienia oraz rozwijać konstruktywniejsze strategie do radzenia sobie z problemem.

6. Budowanie nowego stylu życia – uzależnienie często negatywnie wpływa na całokształt naszego życia. W związku z tym warto zadbać o jego podstawy – zdrowy sen, aktywność fizyczną, racjonalne odżywianie, relacje społeczne i rozwijane hobby.

7. Radzenie sobie z nawrotami uzależnienia – naturalną częścią procesu zdrowienia są chwilowe kryzysy. Ważne jest, aby nie traktować ich jako porażki, która zaprzepaści wszelkie podjęte już starania – lecz spojrzeć na to jako sygnał, o które obszary należy jeszcze zadbać.

8. Wytrwałość – proces wychodzenia z uzależnienia nie trwa kilku dni. Wymaga to czasu, wyrzeczeń i poświęcenia. Ale każdy dzień wytrwałości będzie wzmacniał samoocenę i sprzyjał utrzymaniu pożądanego efektu.

Zobacz także: Jak pomóc osobie uzależnionej? Wskazówki

Skutki uzależnienia – co jeśli nie podejmiesz leczenia?

Nieleczone uzależnienie może prowadzić do wielu negatywnych konsekwencji w różnych obszarach życia. Nadużywanie substancji może wpływać na rozwój wielu innych chorób i problemów zdrowotnych, w tym nowotworów. Ponadto osoby uzależnione zmagają się również ze współwystępującymi zaburzeniami psychicznymi, np. depresją, zaburzeniami lękowymi czy psychotycznymi. Należy jednak pamiętać, że poza kwestiami zdrowotnymi, uzależnienie negatywnie wpływa na funkcjonowanie społeczne, sprzyjając nieporozumieniom, rozwodom, a także zwiększając ryzyko konfliktów z prawem.