Parosmia i fantosmia – dlaczego nos nas oszukuje?

Czym jest parosmia?

Parosmia to jedno z zaburzeń węchu, które zyskało na rozgłosie zwłaszcza w kontekście Covid-19. Polega na tym, że znane nam zapachy odbierane są w zupełnie inny, często nieprzyjemny sposób, na przykład aromat kwiatów może być postrzegany jak swąd spalenizny. Warto jednak zaznaczyć, że to nie jedyny rodzaj zaburzeń węchu, z jakimi mogą zmagać się pacjenci. Do tej grupy zalicza się także:

• ansomnia –  całkowita utrata węchu; osoba nie jest w stanie wyczuć żadnych bodźców zapachowych,
• hiposomnia – osłabienie węchu; znajome zapachy są odbierane słabiej, z mniejszą intensywnością,
• hipersomnia – nadmierna wrażliwość na zapachy; nawet łagodny aromat w otoczeniu może wydawać się bardzo silny, 
• pseudoosmia - złudzenia węchowe,
• kakosmia - spontaniczne odczuwanie nieprzyjemnych zapachów, które mają swoje źródło bądź nie, np. nagle pojawiający się zapach śmieci lub odchodów,
• oraz omawiana niżej fantosmia.

Parosmia – przyczyny

Parosmia może mieć wiele różnych przyczyn: od naturalnych zmian związanych z wiekiem, przez choroby zatok i problemy stomatologiczne, po urazy głowy czy schorzenia neurologiczne – wszystkie te czynniki mogą zaburzać prawidłowe odbieranie zapachów i prowadzić do nieprzyjemnych wrażeń węchowych.

Wiek

Wraz z upływem lat jakość węchu naturalnie się zmniejsza. Szacuje się, że około 25% osób po 50. roku życia doświadcza osłabienia lub całkowitej utraty węchu. Czasem to właśnie problemy z węchem są pierwszym sygnałem chorób neurodegeneracyjnych, takich jak Parkinson, Alzheimer czy Huntington.

Palenie papierosów

Problemy z węchem często są skutkiem wieloletniego palenia papierosów. Badania wskazują, że osoby palące przez dłuższy czas mają aż o 59% większe ryzyko osłabienia lub całkowitej utraty węchu w porównaniu z osobami, które nigdy nie paliły.

Urazy

Urazy głowy należą do najczęstszych przyczyn problemów z węchem. Mogą wynikać z uszkodzenia kory mózgu odpowiedzialnej za odbieranie bodźców węchowych, jak ma to miejsce np. przy złamaniach kości czaszki, uszkodzenia opuszki węchowej w jamie nosowej, a także nerwu węchowego. Szacuje się, że około 5% pacjentów po takich urazach doświadcza trwałych problemów z węchem. Szczególnie ryzykowne są złamania nosa, krwiaki błony śluzowej nosa i zatok przynosowych, złamania kości twarzoczaszki i kości czaszki oraz krwiaki nadtwardówkowe.

Problemy stomatologiczne

Także choroby jamy ustnej mogą znacząco wpływać na odbieranie bodźców węchowych, ponieważ jama nosowa i jama ustna są ze sobą połączone. Nieprzyjemny zapach towarzyszący wielu schorzeniom zębów i dziąseł może być odczuwany także w nosie, co zmienia sposób odbierania znanych aromatów. Równocześnie zaburzenia węchu często wiążą się ze zmienionym odczuwaniem smaku, co może osłabiać apetyt.

Do najczęstszych problemów jamy ustnej, które mogą przyczyniać się do zaburzeń węchu, należą:

• zapalenie miazgi zęba;
• paradontoza, czyli zapalenie tkanek okołozębowych, w tym dziąseł;
• próchnica zębów;
• ropień zęba;
• zapalenie migdałków podniebiennych (angina);
• zgorzel zęba;
• rak jamy ustnej.

Problemy z zatokami

Przewlekłe zapalenie zatok, prowadzące do obrzęku błony śluzowej nosa i zatok przynosowych, może osłabiać węch lub całkowicie go blokować. Na odbieranie zapachów wpływają także inne patologie m.in. polipy w jamie nosowej, które zaburzają prawidłowy przepływ powietrza i kontakt zapachów z receptorami.

Choroby neurologiczne

Zaburzenia węchu mogą być także sygnałem chorób układu nerwowego. Powstają one w wyniku uszkodzenia neuronów przenoszących bodźce z opuszki węchowej do ośrodków mózgu albo bezpośredniego uszkodzenia samego ośrodka w korze odpowiedzialnego za odbiór i przetwarzanie zapachów. Do najczęstszych schorzeń neurologicznych, które mogą wpływać na zmysł węchu, należą:

• choroba Parkinsona,
• choroba Alzheimera,
• udary mózgu,
• stwardnienie rozsiane,
• guzy mózgu.

Objawy parosmii

Jak już zostało wspomniane, parosmia polega na tym, że znane nam zapachy odbierane są w zupełnie inny, często nieprzyjemny sposób. Aromaty, które normalnie sprawiają przyjemność – zapach świeżo upieczonego chleba, kawy czy kwiatów – mogą być odczuwane jako woń spalenizny, zgnilizny czy chemikaliów. Takie zaburzenie węchu potrafi znacząco utrudniać codzienne życie. Pacjenci często zgłaszają, że zwykłe posiłki stają się nie do zniesienia, co może prowadzić do spadku apetytu, mdłości, a w konsekwencji nawet do utraty wagi. Przykłady codziennych trudności to np. niemożność delektowania się ulubionym jedzeniem, unikanie kuchni lub restauracji oraz zmiana nawyków żywieniowych.

Czym jest fantosmia?

Fantosmia to zaburzenie węchu polegające na odbieraniu zapachów, które w rzeczywistości w ogóle nie istnieją. Halucynacje węchowe mogą być przyjemne lub nieprzyjemne, pojawiać się sporadycznie lub utrzymywać się stale, i mogą dotyczyć jednego lub obu nozdrzy.

Mechanizm fantosmii można rozpatrywać w dwóch płaszczyznach: obwodowej, związanej z uszkodzeniem nabłonka węchowego i błędnym przewodzeniem sygnałów do mózgu, oraz centralnej, dotyczącej nieprawidłowości w ośrodkach mózgowych odpowiedzialnych za interpretację zapachów, m.in. w płatach czołowych, wzgórzu czy podwzgórzu. W efekcie mózg „wytwarza” zapachy, których nie ma w otoczeniu, co odróżnia fantosmię od parosmii, w której pacjent odbiera prawdziwe aromaty, ale zniekształcone i nieprzyjemne.

Choć fantosmia jest rzadsza i odpowiada za około 10–20% wszystkich zaburzeń węchu, w większości przypadków nie stanowi poważnego zagrożenia i może ustąpić samoistnie. W rzadkich sytuacjach może jednak sygnalizować poważniejsze problemy zdrowotne, takie jak choroba Parkinsona, udar czy guz mózgu.

Przyczyny fantosmii

Przyczyny fantosmii w dużej mierze pokrywają się z tymi, które odpowiadają za parosmię, choć pojawiają się także pewne specyficzne czynniki. Często zaburzenie to ma charakter idiopatyczny, czyli nie udaje się jednoznacznie ustalić jego źródła. Wśród znanych przyczyn wymienia się m.in. urazy głowy, infekcje górnych dróg oddechowych, przewlekłe choroby zatok, starzenie się organizmu, padaczkę skroniową, guzy mózgu, migreny oraz niektóre choroby neuropsychiatryczne, w tym schizofrenię. Do rzadziej opisywanych przyczyn należą także niektóre leki i schorzenia ogólnoustrojowe, takie jak niedoczynność tarczycy.

Objawy fantosmii

Fantosmia najczęściej opisywana jest jako woń spalenizny, ale pacjenci mogą też odbierać zapachy: zgnilizny, odchodów, stęchlizny, gazu, metalu, słodkie lub owocowe aromaty. Przypadłość potrafi znacząco skomplikować codzienne życie. U niektórych osób wywołuje dyskomfort psychiczny, pogorszenie apetytu, a czasem nawet mdłości. Może utrudniać korzystanie z kuchni, przygotowywanie posiłków czy przebywanie w pomieszczeniach, w których pojawiają się „wymyślone” zapachy. Intensywność i częstotliwość objawów bywa różna: od sporadycznych epizodów po stałe odczuwanie nieistniejących aromatów.

Zaburzenia węchu po Covidzie

Na zaburzenia węchu zaczęto zwracać jeszcze większą uwagę podczas pandemii. Często jednym z pierwszych, a czasem wręcz jedynym objawem Covid-19 bywa właśnie utrata węchu lub różnego rodzaju zaburzenia w odbieraniu zapachów. Wykazano, że infekcja SARS-CoV-2 powoduje zmiany w nerwach obwodowych, zlokalizowanych w nosie, m.in. obustronne zaniki opuszki węchowej, które mogą odpowiadać za długotrwałe problemy z odbiorem zapachów.

Niestety, powrót zmysłu węchu do pełnej sprawności bywa długotrwały i może przeciągać się znacznie poza okres samej choroby – nawet do roku po ustąpieniu infekcji. Ponieważ węch i smak są ze sobą ściśle powiązane, zaburzenia odbioru zapachów łącza się z osłabionym odczuwaniem smaku. Posiłki mogą wówczas sprawiać wrażenie jałowych, pozbawionych wyrazistości, co nierzadko prowadzi także do spadku apetytu.

Diagnostyka zaburzeń węchu

Diagnostyka zaburzeń węchu w praktyce klinicznej opiera się przede wszystkim na dokładnym wywiadzie i prostych testach funkcji węchowej. Lekarz (najczęściej laryngolog lub internista)  sprawdza, czy pacjent potrafi wyczuć i rozpoznać znane zapachy, jak np. kawa czy olejek miętowy, podając je kolejno do każdego nozdrza. Specjalista pyta także o wcześniejsze infekcje dróg oddechowych, przewlekłe choroby zatok, urazy głowy czy przyjmowane leki.  W razie potrzeby wykonuje się także badania dodatkowe – od otolaryngologicznego przeglądu jamy nosowej, przez tomografię komputerową zatok, po rezonans magnetyczny mózgu, po to, aby wykryć potencjalne zmiany strukturalne, guzy czy inne nieprawidłowości. W przypadku podejrzenia, że zaburzenia węchu mają związek z napadami padaczkowymi, wykonuje się EEG, które może ujawnić charakterystyczne zmiany napadowe.

Zaburzenia węchu  – leczenie

Leczenie zaburzeń węchu, a zwłaszcza parosmii i fantosmii, bywa trudne i wymaga indywidualnego podejścia. Podstawą jest ustalenie przyczyny zaburzenia i skierowanie terapii na jej eliminację. W przypadku parosmii i fantosmii stosuje się m.in. modyfikowany trening węchowy, który polega na regularnym wąchaniu określonych zapachów w odpowiedniej kolejności i czasie, co może przyspieszyć regenerację węchu. W literaturze opisano także leki – przeciwpsychotyczne, przeciwpadaczkowe czy przeciwmigrenowe – stosowane w przypadku przyczyn centralnych fantosmii. Metody obwodowe, np. miejscowe blokady receptorów w nabłonku węchowym lub w rzadkich przypadkach chirurgiczne usunięcie części nabłonka, mają na celu zahamowanie „fałszywych” sygnałów węchowych.

Równolegle ważne jest wsparcie psychiczne pacjentów, komunikacja z lekarzem i bliskimi oraz wprowadzenie codziennych zmian, które poprawiają komfort życia np. aktywność na świeżym powietrzu, odpowiednia higiena snu, ekspozycja na światło słoneczne, muzyka i medytacja. Leczenie jest zwykle długotrwałe (trwa nawet kilka miesięcy), a skuteczność zależy od indywidualnej przyczyny i czasu trwania objawów. W najcięższych przypadkach, gdy metody zachowawcze nie przynoszą efektu, można rozważyć zabiegi chirurgiczne, choć wiążą się one z ryzykiem i są stosowane tylko wtedy, gdy objawy znacząco obniżają jakość życia.

Kiedy nie zwlekać z wizytą u specjalisty?

Choć parosmia i fantosmia mogą występować samoistnie i czasem ustępują po pewnym czasie, nie powinny być lekceważone. Jeśli objawy są nasilone, utrudniają codzienne funkcjonowanie, powodują spadek apetytu, mdłości czy obniżenie komfortu życia, konieczna jest wizyta u specjalisty. Szybka diagnoza pozwala nie tylko wykluczyć poważniejsze schorzenia, ale też wdrożyć odpowiednie metody leczenia. Wczesne działanie zwiększa szansę na poprawę zmysłu węchu i minimalizuje wpływ zaburzeń na codzienność pacjenta, a także daje poczucie kontroli i wsparcie w trudnym okresie adaptacji do nowych doświadczeń węchowych.