Nietolerancje i alergie pokarmowe – objawy, diagnostyka i dieta

Alergie pokarmowe – co to jest i jak powstają?

Alergie pokarmowe rozwijają się na skutek nadmiernej i nieprawidłowej reakcji układu immunologicznego (odpornościowego) na niektóre składniki pokarmowe, zwane alergenami pokarmowymi. Dla osoby uczulonej kontakt z czasami nawet niewielką ilością takiego alergenu wywołuje reakcję.

Podłożem patofizjologicznym jest tu produkcja specyficznych przeciwciał z klasy IgE, które, poprzez dalsze reakcje (przede wszystkim przyłączenie się do komórek tucznych), są odpowiedzialne za natychmiastowe uwolnienie histaminy i innych substancji prowadzących do rozwoju objawów alergicznych.

Do najczęstszych alergenów należą: białko mleka krowiego, jaja, orzeszki ziemne, orzechy, soja, pszenica, ryby, owoce morza, sezam oraz niektóre owoce i warzywa.

Istotnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi alergii pokarmowej są predyspozycje genetyczne. W rodzinach, w których obecne są alergie – nie tylko pokarmowe, ale także wziewne (np. katar sienny, astma) – ryzyko ich wystąpienia u dziecka rośnie. Oprócz uwarunkowań rodzinnych znaczenie mogą mieć także środowisko (np. zanieczyszczenie powietrza), sposób odżywiania w okresie niemowlęcym (w tym czas wprowadzania pokarmów uzupełniających) i zaburzenia w składzie mikrobioty jelitowej (dysbioza).

Nietolerancje pokarmowe – co musisz wiedzieć?

Nietolerancje pokarmowe to zaburzenia, które – w przeciwieństwie do alergii – nie wynikają z reakcji immunologicznych. Nazywa się je zbiorczo nieimmunologiczną nadwrażliwością pokarmową. Najczęściej są skutkiem braku lub ograniczonej aktywności enzymów odpowiedzialnych za trawienie określonych składników pokarmowych, aczkolwiek rolę odgrywają też czynniki farmakologiczne, toksyczne, metaboliczne i mechanizmy idiosynkrazji.

Najczęstsze nietolerancje pokarmowe to:

• nietolerancja laktozy,
• nietolerancja glutenu (inaczej niż nieceliakalna nadwrażliwość na gluten),
• nietolerancja fruktozy (obecnej w owocach i niektórych słodzikach),
• nietolerancja histaminy.

Objawy dotyczą głównie przewodu pokarmowego.

Objawy nietolerancji i alergii pokarmowych

Objawy alergii i nietolerancji pokarmowych są bardzo zróżnicowane pod względem nasilenia i czasu wystąpienia po spożyciu danego produktu. Dla alergii charakterystyczna jest szybka, często nagła reakcja nawet na niewielką ilość alergenu. Nietolerancje natomiast powodują zwykle łagodniejsze, przewlekłe dolegliwości, dotyczące głównie układu pokarmowego.

Objawy alergii pokarmowej pojawiają się, gdy układ odpornościowy rozpoznaje spożyty składnik jako niebezpieczny i uruchamia reakcję obronną. Do najczęściej występujących należą:

• zmiany skórne (wysypka, pokrzywka, świąd, obrzęk warg, twarzy lub powiek),
• trudności w oddychaniu (obrzęk krtani, katar, duszność, kaszel, świszczący oddech, nasilenie objawów astmatycznych),
• zaburzenia trawienne (bóle brzucha, nudności, biegunka, wymioty),
• reakcje ogólne (osłabienie, spadek ciśnienia, wstrząs anafilaktyczny – wymagający natychmiastowej pomocy medycznej).

Nietolerancje pokarmowe nie angażują układu odpornościowego, lecz mogą wywołać znaczny dyskomfort po zjedzeniu niektórych produktów. Wśród typowych objawów nietolerancji dominują:

• wzdęcia i gazy,
• bóle i skurcze brzucha,
• uczucie pełności lub przelewania się w jamie brzusznej,
• biegunki lub zaparcia,
• ogólne zmęczenie,
• bóle głowy lub pogorszenie koncentracji.

Niezależnie od przyczyny, alarmujące są nagłe objawy, takie jak nasilona duszność i problemy z oddychaniem, obrzęk krtani, spadek ciśnienia krwi, silne bóle brzucha, wymioty, obrzęk naczynioruchowy czy objawy wstrząsu – wymagają one pilnej interwencji lekarskiej.

Testy na alergie i nietolerancje pokarmowe – co warto zrobić?

Diagnostyka alergii i nietolerancji pokarmowych jest kluczowa zarówno dla bezpieczeństwa, jak i komfortu życia pacjenta. Prawidłowe rozpoznanie pozwala uniknąć niepotrzebnych eliminacji pokarmowych i potencjalnych niedoborów.

Diagnostyka alergii pokarmowych

Alergia pokarmowa najczęściej jest rozpoznawana na podstawie dokładnego wywiadu lekarskiego dotyczącego występujących objawów, ich powiązania z konkretnym pokarmem oraz historii chorób alergicznych w rodzinie.

W przypadku podejrzenia alergii pokarmowej kolejnym krokiem są testy alergiczne:

• Testy skórne punktowe (Prick tests) – polegają na naniesieniu kropli alergenu na skórę i nakłuciu naskórka, a wynik widać po 15–20 minutach jako miejscową reakcję.
• Oznaczenie swoistych przeciwciał IgE (sIgE) – badanie krwi wykrywające obecność przeciwciał IgE przeciwko konkretnym alergenom.
• Próby prowokacyjne (doustne) – kontrolowane podawanie alergenu w rosnących dawkach pod nadzorem medycznym w celu potwierdzenia diagnozy.

Współczesna alergologia oferuje także nowoczesne testy multiplex (np. ISAC, Alex, Faber), które umożliwiają jednoczesne oznaczenie uczulenia na dziesiątki czy nawet setki pojedynczych alergenów pokarmowych i wziewnych na poziomie molekularnym.

Trzeba pamiętać, że wyniki tych testów zawsze wymagają interpretacji doświadczonego specjalisty (alergologa) i ścisłej korelacji z obrazem klinicznym.

Diagnostyka nietolerancji pokarmowych

Nietolerancje pokarmowe diagnozuje się innymi metodami niż alergie. Najczęściej wykorzystuje się:

• Testy oddechowe – szczególnie przy nietolerancji laktozy i fruktozy – pozwalają ocenić, czy po spożyciu określonego cukru w wydychanym powietrzu wzrasta stężenie wodoru (lub metanu), co świadczy o złym trawieniu i fermentacji w jelitach.
• Dietę eliminacyjną i próby prowokacyjne – jest to podstawowa metoda diagnostyczna. Polega na czasowym wykluczeniu podejrzanego produktu z diety (zwykle na 2-4 tygodnie), a następnie jego ponownym, kontrolowanym wprowadzeniu do diety pod obserwacją. Obserwacja reakcji organizmu (ustąpienie, a następnie nawrót objawów) jest podstawą w potwierdzeniu nietolerancji.
• Badania krwi – mogą być pomocne w niektórych przypadkach, na przykład w diagnostyce nietolerancji histaminy (oznaczenie aktywności enzymu DAO).

Proces diagnostyczny powinien być zawsze prowadzony przez lekarza, najlepiej alergologa, gastrologa, by uniknąć niewłaściwej eliminacji i niedoborów żywieniowych.

Dieta przy alergii i nietolerancji pokarmowej

Najważniejszym elementem leczenia alergii i nietolerancji pokarmowych jest odpowiednia dieta eliminacyjna, polegająca na świadomym wykluczaniu produktów, które wywołują objawy.

Osoby z alergią czy nietolerancją pokarmową powinny:

• Wybierać produkty naturalnie wolne od problematycznych składników.
• Korzystać z naturalnych zamienników (np. napoje roślinne takie jak ryżowe, migdałowe, kokosowe zamiast mleka krowiego; pieczywo kukurydziane, kasza gryczana zamiast pszennej).
• Planować jadłospis z udziałem doświadczonego dietetyka, który pomoże ułożyć bezpieczną, pełnowartościową i zbilansowaną dietę eliminacyjną, aby uniknąć niedoborów pokarmowych (np. wapnia przy eliminacji mleka, żelaza czy witamin z grupy B przy eliminacji glutenu). Dietetyk nauczy też analizowania składów i etykiet.
• Pamiętać o różnorodności w diecie i możliwie szerokim wyborze dozwolonych produktów, by zapewnić wszystkie niezbędne składniki odżywcze.

W celiakii konieczne jest całkowite i dożywotnie wykluczenie glutenu, także z produktów przetworzonych i ukrytych źródeł. Przy nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten dieta bezglutenowa jest zalecana, ale jej ścisłość i długość ustala się indywidualnie.

Nietolerancje i alergie pokarmowe u dzieci – na co zwrócić uwagę?

W przypadku dzieci, szczególnie niemowląt, alergie i nietolerancje pokarmowe wymagają dużej czujności ze strony opiekunów. Niedoświadczony układ odpornościowy i pokarmowy sprawia, że reakcje na nowe produkty mogą być częstsze i bardziej burzliwe niż u dorosłych. Najczęstsze alergeny to białka mleka krowiego, jaja kurzego, gluten, a także ryby, owoce (cytrusy, truskawki), soja czy orzechy.

Najbardziej charakterystyczne objawy alergii pokarmowej u dzieci to zmiany skórne:

• wysypka na twarzy lub brzuchu,
• pokrzywka, rumień,
• sucha i swędząca skóra (czasem alergeny pokarmowe zaostrzają atopowe zapalenie skóry),
• obrzęk powiek, warg, policzków.

Często nawracające objawy skórne są pierwszym sygnałem alergii pokarmowej. Mogą im towarzyszyć dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego: nudności, ulewanie, kolki, bóle i wzdęcia brzucha, biegunki, wymioty lub przewlekłe zaparcia.

Objawy nietolerancji pokarmowej u dzieci są zwykle mniej gwałtowne i mają najczęściej postać:

• dolegliwości żołądkowo-jelitowych (bóle brzucha, kolki, nadmierne gazy),
• biegunek lub luźnych stolców,
• zaburzeń apetytu, niechęci do jedzenia,
• problemów z przybieraniem na wadze lub wzrostem.

Niektóre alergie, zwłaszcza na mleko lub jaja, mogą ustępować wraz z wiekiem dziecka. Każdorazowe ponowne wprowadzanie eliminowanego produktu powinno być jednak skonsultowane z pediatrą lub alergologiem po odpowiedniej diagnostyce.

Warto pamiętać, że wczesna konsultacja pomaga ustalić przyczynę dolegliwości, wdrożyć odpowiednią dietę eliminacyjną i zadbać o prawidłowy rozwój dziecka mimo alergii czy nietolerancji.

Jak żyć z nietolerancją lub alergią pokarmową?

Warto znać praktyczne wskazówki, które pomagają żyć z alergią pokarmową lub nietolerancją:

1. Zawsze sprawdzaj skład produktów – producenci mogą zmieniać receptury.
2. Informuj obsługę restauracji lub kuchnię o swoich ograniczeniach.
3. Miej przy sobie bezpieczne, awaryjne przekąski.
4. Edukuj najbliższych, jak postępować w razie nagłej reakcji.
5. Prowadź dzienniczek żywieniowy.
6. Korzystaj ze wsparcia grup i stowarzyszeń – wymiana doświadczeń jest bardzo wartościowa.
7. Zwracaj uwagę na reakcje krzyżowe (np. uczulenie na pyłki i surowe owoce).

Szeroka dostępność produktów bez alergenów i świadomość społeczna sprawiają, że przy dobrej organizacji nietolerancja lub alergia pokarmowa nie muszą ograniczać codzienności ani aktywności.

Podsumowanie

Alergie pokarmowe i nietolerancje pokarmowe to zjawiska, które mogą znacząco wpływać na jakość codziennego życia zarówno dzieci, jak i dorosłych. Odpowiednia edukacja, świadomość różnic oraz szybka reakcja na niepokojące objawy pozwalają skutecznie zadbać o zdrowie, komfort i dobre samopoczucie.

Jeśli obserwujesz niepokojące objawy po posiłkach, nie zwlekaj – skonsultuj się z lekarzem, zadbaj o właściwą dietę i profilaktykę. Profesjonalna opieka i odpowiednia profilaktyka mogą sprawić, że nawet z alergią czy nietolerancją pokarmową będziesz żyć zdrowo i komfortowo.