Choć kojarzy się głównie z filmowymi obrazami nieruchomych pacjentów w szpitalach psychiatrycznych, katatonia to realny i poważny zespół objawów, który wciąż pozostaje niedostatecznie rozpoznany. Czym naprawdę jest katatonia? Jak ją rozpoznać i leczyć?
Spis treści
Co to jest katatonia? Definicja i charakterystyka
Katatonia to poważne zaburzenie psychoruchowe, w którym osoba może zachowywać świadomość, ale przestaje reagować na otoczenie. Charakteryzuje się znacznymi zaburzeniami ruchu, mowy i ekspresji emocjonalnej. Choć opisy katatonii sięgają XIX wieku, dopiero współczesna psychiatria i neurologia zbliżyły nas do zrozumienia złożonych mechanizmów neurobiologicznych tego stanu. Katatonia nie jest samodzielną jednostką chorobową, lecz objawem występującym w przebiegu różnych schorzeń psychicznych i somatycznych, w tym schizofrenii, depresji, choroby afektywnej dwubiegunowej czy encefalopatii.
Katatonia – objawy
Katatonia może rozwijać się gwałtownie lub stopniowo. Współcześnie wiemy, że nie ogranicza się jedynie do bezruchu czy dziwnych pozycji ciała. W klasyfikacji DSM-5, do rozpoznania katatonii wymagane jest stwierdzenie co najmniej trzech z dwunastu objawów:
- stupor – zniesienie aktywności psychomotorycznej, brak reakcji na bodźce,
- katalepsja – utrzymywanie narzuconej pozycji ciała,
- woskowata giętkość – opór przy poruszaniu kończynami przez badającego,
- mutyzm – znaczne ograniczenie mowy lub jej całkowity brak,
- negatywizm – bierny lub czynny opór wobec poleceń,
- pozycjonowanie – aktywne przyjmowanie i utrzymywanie postaw,
- manieryzmy – nienaturalne, powtarzalne gesty lub ruchy,
- stereotypie – powtarzające się, bezcelowe ruchy,
- pobudzenie – nadmierna aktywność ruchowa bez widocznego celu,
- grymasowanie – mimowolne i nietypowe zmiany wyrazu twarzy,
- echolalia – powtarzanie słów lub zdań innych osób,
- echopraksja – naśladowanie gestów innych.
Formy katatonii
W oparciu o przebieg kliniczny wyróżnia się cztery główne formy katatonii:
- Katatonia stuporowa – najczęściej występująca forma, charakteryzująca się niemal całkowitym bezruchem i brakiem kontaktu z otoczeniem.
- Katatonia pobudzeniowa – objawia się nadmierną ruchliwością, lękiem, a czasem agresją.
- Katatonia mieszana – występują naprzemienne okresy zahamowania i pobudzenia.
- Katatonia złośliwa – stan zagrożenia życia z objawami takimi jak sztywność mięśni, hipertermia, tachykardia i zaburzenia świadomości.
Klasyfikacja diagnostyczna
DSM-5 nie uznaje katatonii za oddzielną jednostkę nozologiczną. Zamiast tego wyróżnia trzy jej postaci:
1. Katatonia związana z zaburzeniem psychicznym.
2. Katatonia wywołana substancją lub lekiem.
3. Katatonia o nieokreślonym podłożu (np. neurologicznym).
ICD-11, czyli Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób (11. rewizja), przyjmuje podobne podejście:
- 6A40.5 – katatonia związana z zaburzeniem psychicznym.
- 8E49 – katatonia wywołana substancjami psychoaktywnymi.
- MB26 – katatonia związana ze stanem medycznym (np. neurologicznym).
Przyczyny katatonii
Choć dokładny mechanizm katatonii nie jest w pełni poznany, badania wskazują na zaburzenia w obrębie trzech głównych neuroprzekaźników: GABA, dopaminy i glutaminianu. Dysfunkcje tych układów mogą skutkować dezorganizacją aktywności ruchowej oraz przetwarzania bodźców.
Katatonia może być objawem wielu chorób psychicznych, takich jak:
- schizofrenia,
- choroba afektywna dwubiegunowa,
- depresja ciężka,
- zaburzenia schizoafektywne,
- PTSD,
- zaburzenia ze spektrum autyzmu.
Może też występować w przebiegu chorób somatycznych, np.:
- opryszczkowe zapalenie mózgu,
- toczeń rumieniowaty układowy,
- guzy mózgu,
- zatrucia (np. tlenkiem węgla),
- choroby metaboliczne (cukrzyca, hiponatremia),
- infekcje ogólnoustrojowe,
- nadużywanie alkoholu i narkotyków.
Jak wygląda diagnoza zespołu katatonicznego?
Rozpoznanie katatonii opiera się głównie na dokładnej obserwacji klinicznej. Do najczęściej stosowanych narzędzi diagnostycznych należy Skala Oceny Katatonii Bush-Francis (BFCRS), która umożliwia ocenę nasilenia objawów i monitorowanie efektów leczenia.
W celu wykluczenia innych przyczyn objawów stosuje się badania dodatkowe, takie jak rezonans magnetyczny (MRI), elektroencefalografia (EEG) czy badania laboratoryjne. Pomocny bywa tzw. test lorazepamowy – polega na podaniu dawki lorazepamu i obserwacji, czy w krótkim czasie nastąpi poprawa.
Leczenie katatonii
Leczenie katatonii powinno być rozpoczęte natychmiast po rozpoznaniu, niezależnie od jej etiologii. Jak podkreślają autorzy przeglądu opublikowanego w Lancet Psychiatry:
„Katatonia to zespół, który można skutecznie leczyć, a szybkie rozpoznanie i podanie benzodiazepiny może uratować życie”.
Najczęściej stosowaną metodą jest leczenie benzodiazepinami, przede wszystkim lorazepamem. Już pojedyncza dawka tego leku może przynieść znaczącą poprawę – pacjent może zacząć się poruszać, mówić lub nawiązywać kontakt. Leczenie utrzymuje się zwykle przez kilka dni do kilku tygodni, z późniejszym stopniowym odstawieniem leku.
W przypadkach opornych na benzodiazepiny, a także w przypadku katatonii złośliwej, stosuje się elektrowstrząsy (ECT). Skuteczność tej metody oceniana jest bardzo wysoko – nawet do 80-100% – a poprawa może nastąpić już po kilku sesjach. Zwykle wykonuje się 6-12 zabiegów, 2-3 razy w tygodniu. ECT jest szczególnie zalecane, gdy pacjent odmawia przyjmowania pokarmów i płynów, ma objawy psychotyczne lub depresyjne lekooporne, bądź gdy stan ogólny ulega szybkiemu pogorszeniu.
Alternatywne terapie obejmują m.in. stosowanie zolpidemu, amantadyny i memantyny, szczególnie gdy benzodiazepiny są nieskuteczne lub przeciwwskazane. Należy unikać leków przeciwpsychotycznych w ostrej fazie katatonii – mogą one pogorszyć stan pacjenta, a nawet wywołać zespół neuroleptyczny złośliwy.
Integralną częścią leczenia jest także terapia wspomagająca – nawodnienie, żywienie, profilaktyka zakrzepicy, leczenie infekcji, pielęgnacja przeciwodleżynowa oraz opieka psychiatryczna.
Podsumowanie
Katatonia to złożony, ale potencjalnie odwracalny zespół objawów, którego właściwa diagnoza i szybkie leczenie może uratować życie i znacząco poprawić funkcjonowanie chorego. Pomimo trudności diagnostycznych, postęp w neurobiologii i farmakoterapii umożliwił skuteczne metody leczenia tego rzadkiego, lecz niebezpiecznego stanu. Kluczowa jest czujność kliniczna – szybkie rozpoznanie i wdrożenie terapii mają zasadnicze znaczenie dla rokowania.
Autor tekstu
Udostępnij:
