Hiperprolaktynemia – objawy (mlekotok, zaburzenia cyklu), diagnostyka i leczenie

Prolaktyna bez tajemnic: co reguluje i dlaczego rośnie?

Prolaktyna to hormon peptydowy, który u większości osób przywodzi na myśl laktację lub rozwój piersi, ale w rzeczywistości odpowiada za setki procesów potrzebnych do utrzymania równowagi w organizmie.

Głównym miejscem syntezy i wydzielania prolaktyny jest przedni płat przysadki mózgowej, przy czym regulacja tego procesu jest zależna od dopaminy w podwzgórzu. Poza tym prolaktynę są w stanie wytwarzać również: ośrodkowy układ nerwowy, układ odpornościowy, macica oraz gruczoły sutkowe. Produkcja hormonu w wymienionych tkankach pobudzana jest m.in. na skutek: stymulacji brodawek sutkowych, stresu, aktywności: hormonu uwalniający tyreotropinę (TRH), estrogenów (w czasie ciąży) oraz działania antagonistów dopaminy (leków przeciwpsychotycznych). Natomiast efekt hamujący na wydzielanie prolaktyny w przysadce, wywiera wspomniana już dopamina – kiedy ten mechanizm zostaje zaburzony, na przykład przez niektóre leki osłabiające działanie dopaminy, poziom prolaktyny może wzrosnąć ponad normę: mówimy wtedy o hiperprolaktynemii.

Hiperprolaktynemia – przyczyny

Hiperprolaktynemia może być wywołana przez zróżnicowane czynniki: od zmian w samej przysadce, przez działanie leków, aż po inne choroby ogólnoustrojowe, dlatego warto je uporządkować. Za nadmiar prolaktyny odpowiadają np.:

• prolactinoma – łagodny gruczolak przysadki jest najczęstszą przyczyną zwiększonego poziomu prolaktyny we krwi,
• inne guzy przysadki lub sąsiadujących struktur – nawet jeśli nie wydzielają prolaktyny, mogą blokować dopaminę (która hamuje jej produkcję), a tym samym podnosić jej poziom. Podobny efekt może wywołać radioterapia skoncentrowana na okolicę przysadki,
• leki – m.in. niektóre neuroleptyki (np. risperidon, haloperidol) leki na nadciśnienie (np. metyldopa, werapamil), środki przeciwdepresyjne (np. amitryptylina, fluoksetyna) antykoncepcja hormonalna, estrogenoterapia, opioidy (np. metadon, morfina) czy leki przeciwwymiotne (np. metoklopramid). Dobra wiadomość jest taka, że po odstawieniu leku poziom prolaktyny zwykle szybko wraca do normy. Zmiana lub odstawienie leku zawsze musi odbywać się pod kontrolą lekarza,
• choroby ogólnoustrojowe – np. niedoczynność tarczycy, choroby nerek, wątroby, zespół Cushinga, PCOS. Mechanizmy są różne, ale efekt wspólny – zaburzenia w regulacji prolaktyny,
• hipokglikemia – spadek poziomu cukru we krwi może wywołać hiperprolaktynemię, ponieważ organizm reaguje na ten stan jako na silny stres, co stymuluje wydzielanie prolaktyny,
• predyspozycje genetyczne – u osób z zespołem mnogiej gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej typu 1 (MEN1) ryzyko prolactinoma jest większe. Pacjent, w którego rodzinie występowały podobne problemy, może rozważyć badanie genetyczne,
• nieznane czynniki – zdarza się, że przyczyny nie udaje się ustalić.

Zobacz także: Hipoglikemia reaktywna – dlaczego „spada cukier” po jedzeniu i jak to zbadać?

Hiperprolaktynemia – objawy: sygnały ostrzegawcze hiperprolaktynemii u kobiet i mężczyzn

Nadmiar prolaktyny we krwi, daje różne objawy w zależności od płci. U kobiet najczęściej pojawiają się zaburzenia miesiączkowania: od wydłużonych cykli aż po całkowity brak miesiączki, a także trudności z owulacją i niepłodność. Typowe są również spadek libido, mlekotok (niezwiązany z karmieniem) czy tkliwość i ból piersi.

U mężczyzn problem manifestuje się przede wszystkim obniżeniem potencji i popędu seksualnego, niepłodnością oraz ginekomastią, czyli powiększeniem gruczołów piersiowych. Z czasem może dojść też do spadku masy mięśniowej i przerzedzenia owłosienia. Niezależnie od płci, przewlekły nadmiar prolaktyny zwiększa ryzyko osteoporozy i złamań, a gdy winowajcą jest guz przysadki, mogą pojawić się dodatkowo bóle głowy i zaburzenia widzenia, szczególnie przy większych zmianach (makrogruczolakach).

Hiperprolaktynemia - diagnostyka

Diagnostyka hiperprolaktynemii rozpoczyna się od zebrania wywiadu z pacjentem, lekarz pyta o możliwość ciąży, objawy, przyjmowane leki, choroby współistniejące i styl życia, oraz inne czynniki, które potencjalnie mogą wpływać na poziom hormonu we krwi.

Badanie fizykalne skupia się na poszukiwaniu cech niedoczynności tarczycy, hipogonadyzmu, niewydolności nerek czy ubytków w polu widzenia. Dopiero potem przychodzi czas na badania laboratoryjne: podstawą jest oznaczenie prolaktyny we krwi, najlepiej na czczo, 2–3 godziny po przebudzeniu i w spokojnych warunkach, by uniknąć wpływu stresu na wynik. Jeśli podwyższony poziom zostanie potwierdzony, należy wykluczyć makroprolaktynemię, a w przypadkach wątpliwych – powtórzyć badanie kilkukrotnie w krótkich odstępach czasu. Równolegle ocenia się funkcję tarczycy (TSH, fT3, fT4), nerek (kreatynina, eGFR), a czasem oznacza inne hormony. Gdy stężenie prolaktyny jest bardzo wysokie albo pojawiają się objawy sugerujące guz przysadki (np. bóle głowy, zaburzenia widzenia), lekarz może zalecić wykonanie rezonansu magnetycznego, który pozwala wykluczyć guza przysadki.

Prolaktyna badania – jak interpretować wyniki?

Wyników badań nie powinno się interpretować samodzielnie, w tej kwestii należy zdać się na specjalistę (zazwyczaj endokrynologa). Trzeba pamiętać, że poziom prolaktyny potrafi wzrosnąć przejściowo np. pod wpływem stresu, co określa się jako hiperprolaktynemię czynnościową i co nie wiąże się z żadną chorobą organiczną. Istnieje też tzw. makroprolaktyna – wielkocząsteczkowa forma hormonu o nieznacznej aktywności biologicznej. Zdarza się, że wynik pokazuje bardzo wysokie wartości, a pacjent wcale nie ma typowych objawów, to właśnie w takiej sytuacji lekarz może zlecić badanie przesiewowe w kierunku makroprolaktynemii (najczęściej metodą PEG). Czasami może wystąpić tzw. efekt haczyka to błąd pomiaru, który sprawia, że wynik badania na stężenie prolaktyny jest fałszywie niski. Zdarza się on w przypadku dużych gruczolaków przysadki mózgowej. Kiedy stężenie prolaktyny we krwi jest bardzo wysokie, przeciwciała używane w testach immunoradiometrycznych ulegają nasyceniu i nie mogą utworzyć kompleksu, co skutkuje zaniżonym wynikiem.

U zdrowych mężczyzn poziom prolaktyny mieści się zwykle w granicach 2–18 ng/ml, a u kobiet 2–30 ng/ml. W ciąży wartości rosną nawet kilkukrotnie, osiągając w III trymestrze 10–210 ng/ml.

Hiperprolaktynemia leczenie – metody farmakologiczne i niefarmakologiczne

Podstawą leczenia hiperprolaktynemii jest usunięcie jej przyczyny – czasem wystarczy wyrównać niedoczynność tarczycy, odstawić (lub zmienić) lek podnoszący prolaktynę czy zadbać o ograniczenie przewlekłego stresu. Dopiero gdy to nie wystarcza, sięga się po leczenie farmakologiczne lub, w szczególnych sytuacjach, chirurgiczne.

Farmakoterapia hiperprolaktynemii

Leki pierwszego wyboru to agoniści dopaminy, które skutecznie obniżają poziom prolaktyny, przywracają prawidłowe miesiączkowanie i płodność oraz zmniejszają wielkość gruczolaków przysadki. Najczęściej stosuje się kabergolinę, która jest lepiej tolerowana i wygodniejsza w dawkowaniu niż bromokryptyna, którą z kolei preferuje się u kobiet planujących ciążę. Celem leczenia jest nie tylko normalizacja poziomu hormonu, ale także kontrola objawów i zahamowanie wzrostu guza.

Hiperprolaktynemia – leczenie chirurgiczne

Zabieg neurochirurgiczny (najczęściej endoskopowa operacja przez nos) rozważa się wtedy, gdy leczenie farmakologiczne nie działa, jest źle tolerowane lub guz powoduje groźne powikłania – np. ucisk na nerwy wzrokowe.

Hiperprolaktynemia a płodność i ciąża

U kobiet planujących ciążę leczenie hiperprolaktynemii ma przede wszystkim przywrócić owulację i płodność. Po potwierdzeniu ciąży terapię najczęściej przerywa się, bo dalsze leczenie zazwyczaj nie jest potrzebne, a guzy przysadki w większości przypadków nie rosną w tym okresie. Wyjątkiem są pacjentki z dużymi gruczolakami, u których lekarz indywidualnie rozważa kontynuację leczenia, aby zmniejszyć ryzyko powikłań.

FAQ - najczęściej zadawane pytania

Czy każda wysoka prolaktyna to guz?

Nie, podwyższony poziom prolaktyny nie zawsze oznacza guza przysadki. Może być spowodowany stresem, intensywnym wysiłkiem fizycznym, przyjmowaniem niektórych leków, a także wieloma innymi przyczynami.

Czy antykoncepcja zawsze podnosi poziom prolaktyny?

Nie, chociaż niektóre preparaty mogą zwieszać stężenie prolaktyny. Jeśli przyjmujesz antykoncepcję hormonalną, poinformuj o tym lekarza.

Czy mlekotok wymaga leczenia?

Tak, mlekotok zawsze wymaga diagnostyki i leczenia, nawet jeśli nie towarzyszą mu inne objawy. Jest to sygnał, że w organizmie występuje zaburzenie, które musi zostać zbadane i skonsultowane z lekarzem.

Jakie jest rokowanie w przypadku hiperprolaktynemii? 

Rokowanie w przypadku hiperprolaktynemii jest zazwyczaj bardzo dobre. Większość przypadków można skutecznie leczyć farmakologicznie, co pozwala na unormowanie poziomu hormonu i wycofanie się uciążliwych objawów.