Autyzm u nastolatków – objawy, przyczyny i leczenie

Czym jest autyzm u nastolatków?

Autyzm, a dokładniej zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD – ang. Autism Spectrum Disorder), to neurorozwojowe zaburzenie, które wpływa na sposób, w jaki dana osoba postrzega świat, przetwarza informacje oraz nawiązuje relacje z innymi. U nastolatków objawy spektrum mogą wyglądać inaczej niż w dzieciństwie – są często bardziej subtelne, maskowane lub przypisywane „typowym" problemom okresu dojrzewania.

W wieku nastoletnim, gdy rosną oczekiwania społeczne i presja rówieśnicza, trudności w komunikacji, w rozumieniu emocji czy w dostosowywaniu się do zmian mogą się nasilać. Nastolatkowie w spektrum autyzmu mogą mieć problemy z odczytywaniem sygnałów niewerbalnych, podtrzymywaniem rozmowy, rozumieniem ironii czy dostosowywaniem się do reguł społecznych. Często też towarzyszą im silne zainteresowania konkretnymi tematami, potrzeba rutyny oraz nadwrażliwość (lub niewrażliwość) na bodźce zmysłowe.

Autyzm u nastolatków nie zawsze wiąże się z opóźnieniem rozwoju intelektualnego – wiele młodych osób na spektrum ma przeciętną lub ponadprzeciętną inteligencję.

Zobacz także: Autyzm dziecięcy – objawy, diagnoza i terapia

Objawy autyzmu u nastolatków

Jakie są objawy autyzmu u nastolatków? Przede wszystkim można podzielić je na cztery grupy dotyczące poszczególnych sfer funkcjonowania człowieka, w tym symptomy obejmujące trudności w interakcjach społecznych, problemy w komunikacji języku, dotyczące zachowań i schematów działania oraz emocji i wyobrażeń.

Objawy te mogą mieć różne nasilenie i nie muszą występować jednocześnie. Warto również podkreślić, że często są one mylone z cechami charakteru lub z trudnościami typowymi dla okresu dojrzewania, dlatego należy zachować szczególną czujność, by w porę je wychwycić.

Autyzm objawy u nastolatków – trudności w interakcjach społecznych

Problemy w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji to jeden z najbardziej widocznych obszarów, w którym autyzm objawia się u nastolatków. Trudności społeczne mogą wpływać na funkcjonowanie w szkole, w grupie rówieśniczej, a także w relacjach rodzinnych.

• Unikanie kontaktu wzrokowego – nastolatek może rzadko patrzeć rozmówcy w oczy lub odwracać wzrok w sytuacjach społecznych.
• Ograniczone relacje z rówieśnikami – trudność w nawiązywaniu i utrzymywaniu przyjaźni, wycofanie się z życia towarzyskiego, niechęć do jakichkolwiek interakcji.
• Brak zrozumienia norm społecznych – problemy z „czytaniem” zasad niewypowiedzianych (np. kiedy wypada mówić lub jak reagować na żarty,).
• Trudność we wchodzeniu w rozmowy – kłopot z inicjowaniem lub podtrzymywaniem konwersacji, szczególnie w grupie lub na forum.
• Literalne rozumienie języka – dosłowne interpretowanie słów, brak wyczucia ironii, metafor czy żartów.

Autyzm u nastolatków objawy – problemy w komunikacji i języku

Problemy z komunikacją to częsty element spektrum autyzmu u młodzieży. Mogą one dotyczyć zarówno sposobu mówienia, jak i trudności w wyrażaniu myśli oraz emocji w sposób zrozumiały dla otoczenia.

• Nietypowa intonacja i sposób mówienia – mowa może być monotonna, zbyt oficjalna lub „nienaturalna” dla rówieśników.
• Zamknięcie się w sobie lub milczenie – niektórzy nastolatkowie mówią bardzo mało, zwłaszcza w nowych lub stresujących sytuacjach.
• Trudność w wyrażaniu emocji słowami – kłopoty z opisywaniem własnych uczuć, co może prowadzić do frustracji (w tym nagłych wybuchów gniewu)  lub nieporozumień.
• Powtarzające się sformułowania lub cytaty – używanie wyuczonych zwrotów, scenek z filmów, zamiast własnych, spontanicznych wypowiedzi.

Spektrum autyzmu objawy u nastolatków – zachowania i schematy działania

Zachowania i schematy działania u nastolatków w spektrum autyzmu często wyróżniają się sztywnością i powtarzalnością. Wiele z nich wynika z potrzeby bezpieczeństwa, uporządkowania otoczenia lub trudności w przetwarzaniu bodźców zmysłowych.

• Silna potrzeba rutyny i przewidywalności – niechęć do zmian, nawet drobnych (np. inna trasa do szkoły czy zmiana planu lekcji).
• Fascynacja określonym tematem – intensywne, jednostronne zainteresowania (np. pociągi, astronomia, statystyki sportowe), które dominują codzienne rozmowy.
• Powtarzalne ruchy – mogą występować tzw. stereotypie (np. machanie rękami, kołysanie się), choć często są bardziej dyskretne niż u dzieci.
• Nietypowe reakcje zmysłowe – nadwrażliwość na dźwięki, światło, zapachy lub odwrotnie – słaba reakcja na bodźce (np. brak reakcji na ból).

Autystyczne objawy u nastolatków – zmiany emocjonalne i wyobraźnia

Nastolatkowie z autyzmem mogą doświadczać intensywnych zmian emocjonalnych, które nie zawsze są jasne dla otoczenia. Równocześnie mogą mieć trudności z rozumieniem emocji innych osób i ograniczoną wyobraźnią społeczną, co dodatkowo utrudnia im funkcjonowanie w grupie.

• Wahania nastroju – nagłe zmiany emocji, drażliwość, wybuchy złości bez wyraźnego powodu.
• Trudności w radzeniu sobie ze stresem – reakcje emocjonalne mogą być przesadzone lub nietypowe w codziennych sytuacjach.
• Problemy z rozumieniem emocji innych osób – trudność z empatią, interpretacją mowy ciała, tonu głosu czy mimiki.
• Ograniczona wyobraźnia społeczna – kłopot z przewidywaniem konsekwencji działań, odgrywaniem ról czy z planowaniem wspólnych aktywności.

Spektrum autyzmu u nastolatków – jakie trudności się pojawiają?

Okres dorastania to rewolucja dla każdego młodego człowieka. Jednak dla nastolatków z autyzmem może być on szczególnie trudny. Z jednej strony muszą mierzyć się z typowymi wyzwaniami wieku dojrzewania, z drugiej z własnymi trudnościami wynikającymi ze spektrum autyzmu, które często nasilają się właśnie w tym okresie. Problemy te obejmują różne sfery życia codziennego – od relacji szkolnych, przez funkcjonowanie w grupie, po radzenie sobie z oczekiwaniami otoczenia.

W środowisku szkolnym nastolatkowie z autyzmem często doświadczają przeciążenia sensorycznego i emocjonalnego. Hałas, pośpiech, zmiany planu lekcji czy wielość bodźców mogą prowadzić do wycofania się, trudności z koncentracją uwagi, a nawet do napadów lękowych. Dodatkowo presja społeczna i rosnące oczekiwania dotyczące samodzielności, organizacji i elastyczności mogą być dla nich źródłem frustracji i stresu.

W relacjach rówieśniczych mogą występować trudności z odnalezieniem się w nieformalnych zasadach społecznych, np. w żartach, aluzjach czy w rozmowach grupowych. Nastolatkowie w spektrum często czują się niezrozumiani lub odrzuceni, co może prowadzić do poczucia izolacji i obniżonego poczucia własnej wartości. Zdarza się, że próbują na siłę dostosować się do otoczenia, „maskując” swoje objawy, co jednak wiąże się z dużym wysiłkiem psychicznym i może prowadzić do wypalenia.

Wyzwania pojawiają się także w domu. Rodzice zauważają trudności z organizacją czasu, z samodzielnością w obowiązkach bądź z planowaniem przyszłości. Nastolatkowie mogą mieć kłopot z podejmowaniem decyzji, kontrolowaniem emocji i z przyjmowaniem krytyki. Równocześnie często nie sygnalizują swoich potrzeb w sposób otwarty, co utrudnia udzielenie im właściwego wsparcia.

Dlatego tak istotne jest indywidualne podejście do młodzieży ze spektrum autyzmu, uwzględniające ich ograniczenia, ale też mocne strony – w edukacji, w relacjach i w codziennym życiu. Umożliwia ono łagodzenie napotykanych przez młodą osobę trudności.

Diagnoza autyzmu u nastolatków

Rozpoznanie autyzmu u nastolatków może być trudniejsze niż u młodszych dzieci, ponieważ objawy często są subtelniejsze lub mylone z typowymi zachowaniami okresu dojrzewania. Dotyczy to zwłaszcza tzw. lekkiego autyzmu u nastolatków (autyzm wysokofunkcjonujący), który nie zawsze wiąże się z opóźnieniem rozwoju mowy czy intelektu, a raczej z trudnościami społecznymi, emocjonalnymi i adaptacyjnymi. Dlatego właściwa diagnoza wymaga kompleksowego i indywidualnego podejścia.

Proces diagnostyczny powinien być przeprowadzony przez zespół specjalistów, w skład którego zazwyczaj wchodzi psycholog dziecięcy, psychiatra dziecięcy, pedagog specjalny oraz w razie potrzeby logopeda. Kluczową rolę odgrywa psycholog, który ocenia funkcjonowanie emocjonalne i społeczne nastolatka na podstawie wywiadów, obserwacji oraz wystandaryzowanych narzędzi diagnostycznych.

Jednym z pierwszych kroków jest szczegółowy wywiad z rodzicami lub opiekunami, który pozwala poznać historię rozwoju dziecka, przebieg edukacji oraz obecne trudności w codziennym funkcjonowaniu. Następnie może być przeprowadzony test na autyzm u nastolatków, czyli np. zestaw specjalistycznych kwestionariuszy i narzędzi oceny, takich jak ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule) czy SCQ (Social Communication Questionnaire). Ich celem jest ocena zachowań charakterystycznych dla spektrum autyzmu.

Ważnym elementem diagnostyki jest także obserwacja bezpośrednia nastolatka – zarówno w rozmowie indywidualnej, jak i w sytuacjach społecznych, jeśli to możliwe. Dodatkowo niekiedy wykonuje się badania różnicujące, które pomagają wykluczyć inne zaburzenia psychiczne (np. depresję, ADHD, zaburzenia lękowe), które mogą współwystępować lub przypominać objawy ASD.

Po zakończeniu diagnozy zespół specjalistów opracowuje opinię, w której określa, czy stwierdza się zaburzenia ze spektrum autyzmu oraz jaki jest ich charakter i nasilenie. W przypadku lekkiego autyzmu u nastolatków szczególnie istotne jest jak najwcześniejsze wprowadzenie odpowiedniego wsparcia – psychologicznego, edukacyjnego i terapeutycznego – dostosowanego do indywidualnych potrzeb i możliwości młodej osoby.

Terapia nastolatków na spektrum autyzmu

Terapia nastolatków z autyzmem powinna być dostosowana indywidualnie do potrzeb danej osoby, jej poziomu funkcjonowania oraz trudności, z jakimi się mierzy. Najczęściej stosowane są podejścia wielospecjalistyczne, łączące różne formy wsparcia.

Kluczową rolę odgrywa terapia poznawczo-behawioralna (CBT). Szczególnie skuteczna jest w pracy nad lękiem społecznym, regulacją emocji i nauką strategii radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Uzupełnieniem może być trening umiejętności społecznych (TUS), który uczy nastolatka, jak rozpoznawać emocje, prowadzić rozmowę, współpracować z grupą czy reagować na konflikty.

W przypadku, gdy nastolatek ze spektrum autyzmu ma trudności z jasnym wyrażaniem myśli, rozumieniem wypowiedzi innych, zaburzoną intonacją lub ograniczonym zasobem słownictwa, warto włączyć do terapii logopedę. Specjalista ten pomoże usprawnić zarówno mowę czynną, jak i bierną, a w sytuacjach, gdy komunikacja werbalna jest znacznie ograniczona, może zaproponować również metody komunikacji alternatywnej (AAC), dostosowane do możliwości nastolatka.

Oprócz terapii równie ważne jest wsparcie środowiskowe, czyli współpraca ze szkołą, edukacja rodziny i zapewnienie struktur sprzyjających funkcjonowaniu. Stałość, przewidywalność i zrozumienie w otoczeniu są często równie istotne, jak sama terapia.

Autyzm u nastolatków – podsumowanie

Autyzm u nastolatków to złożone zaburzenie, które może objawiać się w różnorodny sposób – od trudności społecznych, przez problemy komunikacyjne, aż po sztywne schematy zachowań i wahania emocjonalne. Diagnoza w tym wieku bywa wymagająca, ale kluczowa dla dalszego rozwoju i niezaburzonego funkcjonowania młodej osoby. Wczesne rozpoznanie oraz odpowiednio dobrana terapia, uwzględniająca zarówno wsparcie psychologiczne, jak i środowiskowe, pozwalają lepiej zrozumieć potrzeby nastolatka i skutecznie wspierać go w codziennym życiu.

Podejrzewasz autyzm u swojego nastolatka? Skorzystaj z profesjonalnej pomocy specjalistów.