Hirsutyzm u kobiet – przyczyny hormonalne, badania i skuteczne terapie

Czym jest hirsutyzm i czym różni się od hipertrichozy?

Chociaż hirsutyzm i hipertrichoza to dwa terminy medyczne opisujące nadmierne owłosienie, to jednak mają zupełnie różne przyczyny i pojawiają się w innych miejscach ciała.

Hirsutyzm  jest to obecność nadmiernej ilości włosów terminalnych u kobiet, czasami również u dziewcząt na obszarach ciała zależnych od androgenów. Do takich miejsc zalicza się wargę górną, brodę, klatkę piersiową, górną część brzucha, podbrzusze, górną część pleców, dolną część pleców i pośladki. Do oceny hirsutyzmu stosowana jest skala Ferrimana-Gallweya, na podstawie której przyznawane są punkty.

Hipertrichoza natomiast , to uogólnione, nadmierne owłosienie ciała, które rozwija się na podłożu genetycznie uwarunkowanego przerostu mieszków włosowych na całym ciele, nawet przy prawidłowych poziomach androgenów. Czasami hipertrichoza jest obserwowana u osób zażywających niektóre leki lub cierpiących na choroby metaboliczne, czy hormonalne, np. niedoczynność tarczycy. W przeciwieństwie do hirsutyzmu może dotyczyć obu płci.

Jak wygląda hirsutyzm? Objawy skórne i ogólnoustrojowe

Hirsutyzm jest związany z pojawieniem się nadmiernej ilości włosów w miejscach typowych dla mężczyzn. Włosy terminalne, bo o nich mowa - są grubsze i ciemniejsze niż włosy meszkowe, które są charakterystyczne dla tych samych obszarów anatomicznych u kobiet.

Intensywne owłosienie może pojawić się w miejscach takich jak warga górna, broda, klatka piersiowa, plecy i brzuch oraz okolice brodawek sutkowych. Każda z kobiet może samodzielnie ocenić objawy hirsutyzmu. W tym celu warto przyjrzeć się swojemu owłosieniu we wspomnianych wyżej obszarach wrażliwych na androgeny i porównać je na przykład ze zdjęciami z poprzednich lat.

Nadmiar androgenów u kobiety może manifestować się również w postaci nasilonego trądziku i zmian łojotokowych skóry, łysienia typu męskiego, zaburzeń miesiączkowania, obniżenia głosu, zmniejszenia piersi czy zwiększenia masy mięśniowej. Jeżeli objawy pojawiają się nagle u kobiet dojrzałych, ich rozwój jest intensywny i towarzyszą im symptomy wirylizacji, może to świadczyć o występowaniu guzów jajnika lub nadnerczy, które wydzielają androgeny.

Hirsutyzm może charakteryzować się różnym natężeniem objawów - od niewielkiego owłosienia klatki piersiowej i meszku na twarzy do wyraźnie zauważalnego, ciemnego owłosienia na twarzy, czemu często towarzyszy łojotok, trądzik i łysienie w okolicy skroniowej.

Skąd się biorą „męskie” hormony u kobiet? 

Androgeny, choć powszechnie kojarzone z męskim układem hormonalnym, są również wytwarzane w organizmie kobiety, pełniąc istotne funkcje.

Rola androgenów i wrażliwości mieszków włosowych

Androgeny u kobiet są produkowane głównie w jajnikach i nadnerczach. Najważniejsze androgeny to testosteron, androstendion oraz DHEA (dehydroepiandrosteron). Hormony te w odpowiednich ilościach są niezbędne do utrzymania równowagi hormonalnej, odpowiadają za libido, wspomagają rozwój masy mięśniowej i kostnej, wpływają na produkcję sebum oraz na wzrost włosów. Natomiast problem pojawia się wtedy, kiedy poziom androgenów jest zbyt wysoki lub mieszki włosowe reagują na nie nadmiernie , co może skutkować problemami ginekologicznymi, dermatologicznymi i rozwojem chorób metabolicznych.

Najczęstsze przyczyny hormonalne hirsutyzmu

Hirsutyzm sam w sobie nie jest chorobą, lecz może o niej świadczyć. Intensywne owłosienie może pojawiać się na skutek wielu różnych chorób.  Niekiedy nadmierne owłosienie u kobiet może wystąpić też przy prawidłowych wynikach hormonów androgenowych.

PCOS i insulinooporność a hirsutyzm

Do najczęstszych przyczyn nadmiaru androgenów u kobiet należy zespół policystycznych jajników (PCOS). To  zaburzenie endokrynologiczne, które wpływa zarówno na gospodarkę hormonalną, jak i na funkcjonowanie jajników. Charakterystyczne cechy PCOS to zaburzenia owulacji, obecność licznych drobnych pęcherzyków w jajnikach, podwyższony poziom androgenów i trudności z zajściem w ciążę.

Zaburzeniem towarzyszącym PCOS jest insulinooporność i hiperinsulinemia. Nadmiar insuliny stymuluje jajniki do produkcji androgenów nasilając tym samym hirsutyzm.

Choroby nadnerczy i guzy wydzielające androgeny a hirsutyzm

Nadmiar androgenów może być też wynikiem wrodzonego przerostu nadnerczy, w przebiegu którego obserwuje się zmniejszoną produkcję jednego z hormonów sterydowych - kortyzolu i akumulacji substratu służącego do jego syntezy — tzw. 17-OH-progesteronu. Niskie stężenie kortyzolu stymuluje przysadkę do zwiększonej produkcji tzw. hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), którego zadanie polega na pobudzeniu nadnerczy do wzmożonej produkcji androgenów. Schorzenie to, poza hirsutyzmem manifestuje się zaburzeniami miesiączkowania, cechami maskulinizacji, czyli rozwoju budowy ciała typowej dla mężczyzn i obniżeniem tonu głosu.

Guzy nadnerczy wydzielające androgeny są rzadką przyczyną hirsutyzmu. Ich obecność natomiast wiąże się z szybką dynamiką narastania objawów, nierzadko połączoną z utratą masy pomimo braku modyfikacji diety i stylu życia.

Hirsutyzm może pojawić się też na skutek rozwoju gruczolaka przysadki, zespołu Cushinga lub akromegalii. To ostatnie schorzenie związane jest z guzem przysadki, który produkuje hormon wzrostu prowadzący do wzmożonej syntezy białek takich jak insulinopodobne czynniki wzrostu. Wykazują one działanie anaboliczne, czego ostatecznym skutkiem jest m.in. powiększenie dłoni, stóp, języka, a także rozwój hirsutyzmu.

Hiperprolaktynemia, choroby tarczycy i inne zaburzenia osi hormonalnych a hirsutyzm

Przyczynami hirsutyzmu mogą być również: hiperprolaktynemia, czyli stan zwiększonej produkcji prolaktyny.

Zdarza się, że hiperandrogenizm pojawia się w związku z menopauzą. Taka możliwość może mieć miejsce szczególnie w początkowym okresie zakończenia miesiączkowania – spadają wtedy drastycznie stężenia estrogenów, przez co może dochodzić do dominacji androgenów, skutkującej hirsutyzmem.

Inną, rzadką przyczyną hirsutyzmu jest tzw. zespół HAIR-AN, który charakteryzuje się występowaniem oporności na insulinę, co prowadzi do jej wysokich wartości stężeń w surowicy i nadmiernej stymulacji jajników, jak i wzrostu samych włosów.

Innym problemem, który również może być powiązany z wystąpieniem hirsutyzmu u kobiet, jest nadczynność tarczycy.

Leki wywołujące nadmierny wzrost włosów i hirsutyzm idiopatyczny

Wzmożonej produkcji androgenów sprzyja także przyjmowanie niektórych leków, m.in. doustne tabletki antykoncepcyjne, niektóre steroidy, progestageny, danazol.

Najłagodniejszą i najczęstszą formą jest hirsutyzm idiopatyczny, który występuje przy prawidłowych wynikach badań i regularnych miesiączkach. Charakteryzuje się on jedynie zwiększoną wrażliwością mieszków włosowych na androgeny.

Kiedy hirsutyzm jest powodem do pilnej wizyty u lekarza?

Warto skonsultować się pilnie z lekarzem, jeśli hirsutyzm pojawił się nagle i towarzyszą mu symptomy wirylizacji takie jak obniżenie głosu, powiększenie łechtaczki, zmniejszenie wielkości piersi, wzrost masy mięśniowej i znaczny trądzik. Może to bowiem świadczyć o występowaniu guzów jajnika lub nadnerczy, które wydzielają androgeny.

Konsultacji lekarskiej wymagają też objawy hormonalne, takie jak trądzik, łysienie, nieregularne miesiączki i problemy z płodnością.

Diagnostyka hirsutyzmu krok po kroku

Problem nadmiernego owłosienia bardzo często zgłaszany jest dermatologom. Nie jest to najlepszy wybór lekarza, bo choć zmiany dotyczą skóry, to mają zazwyczaj podłoże hormonalne. Dużo więcej wnieść może wizyta u endokrynologa.

Lekarz, poszukując przyczyny hirsutyzmu, w pierwszej kolejności przeprowadza wnikliwy wywiad kliniczny. Stara się uzyskać informacje o ogólnym stanie zdrowia i innych dolegliwościach. Pyta, czy hirsutyzm występował w rodzinie i czy niepokojące objawy pojawiły się nagle. Takie informacje mogą pomóc lekarzowi ustalić ścieżkę dalszej diagnostyki.

Lekarz na podstawie obserwacji i badania fizykalnego weryfikuje czy pacjentka boryka się z hirsutyzmem. Grube, ciemne włosy, które występują w miejscach typowych dla mężczyzn to hirsutyzm. Jeśli nadmierne owłosienie dotyczy całego ciała – jest to hipertrichoza. Należy odróżnić oba schorzenia, gdyż leczenie w obu przypadkach przebiega w odmienny sposób.

W kolejnym etapie diagnostyki lekarz ocenia nasilenie problemu. Do tego celu używa się skali Ferrimana i Gallweya, która umożliwia określenie stopnia zaawansowania hirsutyzmu. Ocenie podlega w niej owłosienie w dziewięciu strefach anatomicznych wymienionych powyżej. Za każdy element można uzyskać od 0 do 4 punktów. Całkowity brak owłosienia w danej okolicy to 0 punktów. Łączny wynik w zakresie 8-15 sugeruje hirsutyzm łagodny. Wyższe wartości odpowiadają silnemu nasileniu objawów. Warto pamiętać, że metoda ta jest subiektywna i ma pewne ograniczenia. W sytuacji kiedy kobieta poddała się zabiegom usuwającym niechciane włoski, wynik badania będzie zaniżony.

Badania laboratoryjne i obrazowe w diagnostyce hirsutyzmu

W diagnostyce hirsutyzmu niezbędne są badania hormonalne, takie jak: ocena stężenia prolaktyny, testosteronu, 17-hydroksyprogesteronu, androgenów i hormonów tarczycy. Uzupełnieniem diagnostyki są również badania obrazowe. Wykonuje się je w celu wykluczenie chorób, które zaburzają pracę układu hormonalnego, w szczególności chorób tarczycy.

Badania hormonalne wykonuje się pierwszego dnia cyklu miesiączkowego w godzinach porannych, najlepiej po konsultacji i odstawieniu zażywanych leków.

W celu ustalenia przyczyn hirsutyzmu lekarz może również zlecić wykonanie lipidogramu, testu tolerancji glukozy z oceną insuliny na czczo po obciążeniu glukozą oraz testu z adrenokortykotropiny. Są to bardzo przydatne oznaczenia w sytuacji, kiedy lekarz podejrzewa, że hirsutyzm wystąpił na skutek PCOS.

Jeśli uzyskane wyniki są niejednoznaczne, konieczne staje się rozszerzenie diagnostyki o testy dynamiczne wg wskazań specjalisty.

Strategie leczenia hirsutyzmu – zasady ogólne i cele terapii

Leczenie nadmiernego owłosienia u kobiet zależy od przyczyny je wywołującej. Dąży się do zmniejszenia intensywności odrastania nowych włosów oraz rozrzedzenia i rozjaśnienia już istniejących.

Ponieważ hirsutyzm rozwija się w wyniku zaburzeń gospodarki hormonalnej u kobiet, więc pierwsze efekty leczenia widać po dłuższym stosowaniu leków. Niektóre z nich poprawiają kondycję skóry nawet po roku od rozpoczęcia hormonoterapii. Natomiast lepszy i trwalszy efekt uzyskuje się, łącząc terapię farmakologiczną z zabiegami kosmetycznymi usuwającymi nadmierne owłosienie.

Leczenie hirsutyzmu może polegać na podawaniu pacjentkom dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych zawierających w składzie estrogen (np. estradiol, etynyloestradiol) i progestagen (np. cyproteron, drospirenon, chlormadinon, dienogest). Substancje czynne zawarte w produktach antykoncepcyjnych obniżają poziom męskich hormonów płciowych powodujących nadmierne owłosienie u kobiet. Nie są one zalecane dla kobiet po ukończeniu 35. roku życia, palących papierosy oraz cierpiących z powodu migren.

W przypadku braku poprawy lub niewystarczających efektów terapii hormonalnej lekarz może włączyć dodatkowe leczenie antyandrogenowe lekami zawierającymi spironolakton bądź finasteryd. Zwykle leki te stosuje się wraz z zabezpieczeniem antykoncepcyjnym, ponieważ są one toksyczne dla płodu.

W przypadku nasilonego owłosienia zaleca się stosowanie kremu z eflornityną. Substancja czynna w nim zawarta hamuje fazę wzrostu włosa. Skuteczność produktu można zaobserwować przy systematycznym stosowaniu. Dla wzmocnienia efektów leczenia zaleca się stosowanie kremu w połączeniu farmakoterapią i z innymi zabiegami medycyny estetycznej.

Całkowite wyleczenie hirsutyzmu jest zależne od przyczyny. Jeśli pojawił się on na skutek rozwoju guza jajnika lub nadnerczy, to po zabiegu operacyjnym objawy najczęściej ustępują. Także w hirsutyzmie związanym ze stosowaniem niektórych leków, po ich odstawieniu dochodzi do ustąpienia objawów. U pacjentek, u których przyczyną hirsutyzmu jest wrodzony przerost nadnerczy, leczenie wymaga stałego stosowania substytucji hormonalnej.

Zabiegi i metody usuwania włosów – co wybrać i kiedy

W łagodzeniu objawów hirsutyzmu pomocne mogą okazać się zabiegi kosmetyczne takie jak depilacja laserowa i elektroliza.

Laser jest jedną z lepszych opcji przy ciemnych włosach i jasnej skórze. Efekty leczenia są natomiast widoczne po serii zabiegów. Elektroliza zaś to trwały zabieg, ale tak jak w przypadku lasera konieczna jest seria zabiegów. Najlepsze efekty wizualne obserwuje się przy usuwaniu jasnych włosów.

Mechaniczne zabiegi usuwania owłosienia – golenie, wyrywanie, depilacja woskiem lub preparatami chemicznymi – mimo że wykonuje się je szybko, to jednak mogą powodować podrażnienie skóry, zapalenie mieszków włosowych i rozwój włosów wrośniętych. Aby tego uniknąć, należy dbać o higienę i dezynfekcję narzędzi, a po zabiegu stosować emolienty.

Dieta i styl życia - jak wspierać leczenie hirsutyzmu

Dieta ma bardzo duży wpływ na poziom hormonów, a w konsekwencji również na nadmierny wzrost owłosienia. Niektóre produkty spożywcze wspierają równowagę hormonalną, co może zmniejszyć nasilenie hirsutyzmu. Dieta bogata w błonnik, zdrowe tłuszcze, witaminy i minerały, a uboga w przetworzone produkty spożywcze to klucz do utrzymania równowagi hormonalnej kobiety.

Istotne znaczenie dla utrzymania równowagi hormonalnej ma też ruch i aktywność fizyczna. Oprócz dobrego samopoczucia ćwiczenia fizyczne wspierają utrzymanie prawidłowej masy ciała, co jest kluczowe np w zespole PCOS.  Niezależnie od schorzeń towarzyszących każda dawka ruchu wspiera równowagę organizmu.

Stres również nie pozostaje bez wpływu na gospodarkę hormonalną. Odpowiednie nim zarządzanie może ograniczyć wydzielanie kortyzolu, tym samym zmniejszając nasilenie hirsutyzmu u kobiet.

Hirsutyzm a płodność, ciąża i antykoncepcja

Ponieważ leczenie hirsutyzmu najczęściej polega na podawaniu leków hormonalnych, więc możliwości zajścia w ciążę są ograniczone. Dodatkowo część tych preparatów wykazuje szkodliwe działanie na płód rozwijający się w łonie matki.

Jeśli więc kobieta w trakcie leczenia chciałaby podjąć decyzję o powiększeniu rodziny, powinna skonsultować się z lekarzem prowadzącym.

Życie codzienne z hirsutyzmem - aspekty psychologiczne

Nadmierne owłosienie może mieć duży wpływ na życie codzienne oraz postrzeganie siebie. Osoby z hirsutyzmem mogą odczuwać kompleksy związane z wyglądem, unikać publicznych miejsc oraz mieć trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych. Wsparcie psychologiczne, terapia i pomoc bliskich osób są kluczowe dla radzenia sobie z tymi problemami.

Istnieją także grupy wsparcia, w których można uzyskać praktyczne porady dotyczące leczenia, pielęgnacji skóry czy metod radzenia sobie z hirsutyzmem.

Podsumowanie

Owłosienie typu męskiego u kobiet powoduje dyskomfort, wpływa na samopoczucie i może być nawet przyczyną izolacji społecznej. Dlatego tak ważne jest, aby znaleźć przyczynę problemu i wdrożyć właściwe leczenie.

W przypadku objawów hirsutyzmu o znacznym nasileniu i występujących nagle należy pilnie zgłosić się do lekarza. Taka sytuacja bowiem powinna wzbudzić czujność zwłaszcza, u osób, u których wcześniej nie występowała tendencja do nadmiernego owłosienia. 

Pilnej pomocy medycznej wymagają pacjentki, które zauważają u siebie cechy wirylizacji. Może to bowiem wskazywać na rozwijający się nowotwór nadnerczy, jajnika lub inne poważne schorzenia.

Badania laboratoryjne przy hirsutyzmie obejmują oznaczenie glukozy, insuliny, testosteronu, progesteronu, 17-OH-progesteronu, prolaktyny, DHEA-S i poziomu hormonów tarczycy.  Dodatkowo poszukując przyczyny nadmiernego owłosienia u kobiet, endokrynolog może rozszerzyć diagnostykę o inne badania takie jak USG.

Leczenie hirsutyzmu to zarówno terapia farmakologiczna, stosowanie odpowiednich zabiegów kosmetycznych, jak i modyfikacja stylu życia. Natomiast jeśli hirsutyzm jest związany z chorobą, np. z PCOS, zmiana diety i regularna aktywność fizyczna mogą pomóc w kontrolowaniu objawów.

Ponieważ nadmierne owłosienie u kobiet realnie wpływa na stan emocjonalny pacjentek, bardzo ważne jest również wsparcie psychologiczne.

Regularne wizyty kontrolne pomagają w monitorowaniu postępów leczenia i modyfikacji prowadzonej terapii.