Zez – rodzaje, diagnostyka, leczenie

Co to jest zez?

Zez, w kręgu medycznym znany jest także jako strabismus – to greckie słowo tłumaczy się jako „oczy patrzące ukośnie” i oznacza po prostu: nieprawidłowo ustawione oczy. Mówi się o nim, gdy oczy nie są ustawione równolegle: jedno z nich „ucieka” w bok, ku górze, do środka lub w dół, podczas gdy drugie skupia się na oglądanym przedmiocie.

Opisywane zaburzenie ustawienia gałek ocznych zakłóca tzw. widzenie obuoczne, zdolność mózgu do scalania obrazów. U zdrowej osoby oczy pracują synchronicznie, ustawiają się symetrycznie względem siebie i poruszają się w sposób skoordynowany. W przypadku zeza jedno z oczu traci tę zdolność, może być ustawione nieprawidłowo zarówno stale, jak i okresowo. Ważne, żeby rozróżniać chorobę zezową od defektu estetycznego: z tą pierwszą wiążą się rozmaite zaburzenia widzenia jednoocznego i obuocznego.

Rodzaje zeza

Zez to pojęcie zbiorcze , pod którym kryje się wiele odmiennych postaci tej samej wady – różniących się kierunkiem odchylenia oka, przyczyną oraz tym, czy mózg potrafi ją kompensować.

Zez towarzyszący

Zez towarzyszący to najczęstsza postać zeza, szczególnie u dzieci. Charakteryzuje się tym, że odchylenie jednego oka od osi widzenia drugiego pozostaje stałe, niezależnie od tego, w którą stronę pacjent patrzy. To oznacza, że kąt między oczami (tzw. kąt zeza) nie zmienia się przy ruchach gałek ocznych.

Innymi słowy, w tego typu zezie oko zezujące „towarzyszy” zdrowemu, tzn. wykonuje te same ruchy, ale cały czas pod innym kątem. Mechanizm ten wynika z zaburzonej równowagi sił działających na mięśnie poruszające gałką oczną. Co ciekawe, jeśli oko zezujące zostaje ustawione tak, by dostrzec określony obiekt, to oko prowadzące ulegnie odchyleniu. Przy czym kąt tego odchylenia, wciąż będzie miał tę samą wartość co kąt pierwotny.

Zez zbieżny

W zezie zbieżnym, jedno oko ucieka w stronę nosa. Najczęściej pojawia się u małych dzieci, bywa zauważany już w okresie niemowlęcym, wzbudzając niepokój rodziców. Warto jednak wiedzieć, że do około 3–4 miesiąca życia takie ustawienie oczu może być jeszcze fizjologiczne. Jeśli jednak po tym czasie, nieprawidłowość nadal się utrzymuje, konieczna jest konsultacja z okulistą. Zwłaszcza że u dzieci zez zbieżny bywa często związany z nadwzrocznością – czyli wadą wzroku, która powoduje, że oko próbuje kompensować nieostre widzenie.

Zez rozbieżny

Zez rozbieżny to typ zeza, w którym jedno oko ucieka w stronę skroni, czyli na zewnątrz. Choć występuje rzadziej niż zez zbieżny, częściej diagnozuje się go u starszych dzieci i dorosłych, zwłaszcza u osób z krótkowzrocznością. Objawy mogą być nieoczywiste i sprowadzać się do: bólu głowy, zmęczenia oczu czy trudności z utrzymaniem koncentracji podczas czytania.

Zez ukryty

Zez ukryty to stan, w którym oczy mają tendencję do odchylania się od równoległego ustawienia, ale dzięki mechanizmowi kompensacyjnemu, obrazy z obu oczu są łączone, co zapobiega podwójnemu widzeniu. Problem często ujawnia się dopiero wskutek zmęczenia,  choroby czy urazu.

Choć niewidoczny, zez ukryty potrafi dać się we znaki. Objawia się m.in. jako uczucie napięcia w oczach, bóle głowy, zamazane widzenie czy trudności w koncentracji przy dłuższej pracy wzrokowej.

Zez porażenny

Zez porażenny to rzadsza, ale poważniejsza forma zeza, spowodowana uszkodzeniem nerwów sterujących mięśniami odpowiedzialnymi za ruchy gałek ocznych. W takiej sytuacji oko ustawia się w stronę przeciwną do kierunku działania porażonego mięśnia, a kąt odchylenia zmienia się w zależności od kierunku spojrzenia.

Przyczyną mogą być m.in. urazy, choroby neurologiczne czy infekcje. Zez porażenny bywa przejściowy - zdarza się, że ustępuje samoistnie, gdy uszkodzony nerw się regeneruje. Gdy jednak poprawa nie następuje w ciągu kilku miesięcy, konieczne bywa leczenie, niekiedy operacyjne.

Jak powstaje zez? Najczęstsze przyczyny

Nieprawidłowe ustawienie oczu często wynika z zaburzeń działania mięśni odpowiedzialnych za ruch gałek ocznych. W takiej sytuacji każde oko przekazuje do mózgu inny obraz, którego nie udaje się złożyć w jedną, spójną całość. Osoba dotknięta zezem widzi więc obiekty obok siebie lub jeden na drugim, co jak można się domyślić, nie jest przyjemne. Żeby zniwelować niedogodność, organizm aktywuje mechanizmy obronne: dochodzi do skręcania twarzy lub przechylania głowy. Ta wada wzroku u dzieci niesie dodatkowe ryzyko: mózg, próbując unikać „zamieszania”, zaczyna ignorować obraz z jednego oka. W efekcie rozwój drogi wzrokowej zostaje zahamowany, co prowadzi do trwałego niedowidzenia.

Zaburzenie może rozwinąć się zarówno w wyniku wad wrodzonych, jak i nabytych, np. w przebiegu chorób neurologicznych (guzów mózgu, stwardnienia rozsianego, miastenii, udaru), chorób gałki ocznej i oczodołu, a także na skutek niekorygowanych wad wzroku (zwłaszcza u dzieci). Niekiedy zez powstaje w konsekwencji uszkodzenia ośrodków odpowiedzialnych za koordynację ruchów gałek ocznych lub na tle genetycznym. Zdarza się również, że winne są ogólnoustrojowe schorzenia, które zaburzają przewodnictwo nerwowo-mięśniowe. Tzw. zez nagły bywa następstwem: urazów czaszki, chorób tarczycy, cukrzycy, AIDS, kiły, gruźlicy, zatrucia toksynami oraz zmian naczyniowych.

Zobacz także: Zaburzenia widzenia – o czym mogą świadczyć?  

Jak wykryć zeza? Diagnostyka wady

Choć zez bywa widoczny gołym okiem, nie zawsze daje jednoznaczne objawy, zwłaszcza u dzieci, które nie potrafią jeszcze opisać tego, co widzą. Dlatego w przypadku podejrzenia wady warto jak najszybciej wybrać się na profesjonalne badanie okulistyczne. Lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad i wykonuje zestaw badań, które pozwalają ustalić przyczynę i rodzaj zeza. Należą do nich m.in. pomiar ostrości wzroku, ocena refrakcji (czyli zdolności oka do załamywania światła), test naprzemiennego zasłaniania i odsłaniania oczu, badanie dna oka oraz sprawdzenie zdolności ogniskowania, czyli umiejętności obu oczu do jednoczesnego skupienia się na tym samym punkcie. Wczesne wykrycie zaburzenia daje największe szanse na skuteczne leczenie i uniknięcie trwałych powikłań.

Na czym polega leczenie zeza?

Jak już zostało wspomniane, jeśli zez zostanie wcześnie zdiagnozowany i leczony, ma bardzo dobre rokowanie.

Leczenie polega zwykle na korekcji wady refrakcji, ćwiczeniach ortoptycznych, okluzji, stosowaniu leków miejscowych i operacji mięśni zewnątrzgałkowych. To jaka forma terapii okaże się najbardziej zasadna, zależy od rodzaju zeza, jego przyczyny oraz wieku pacjenta - inne podejście stosuje się u dzieci, inne u dorosłych. Po pomoc najlepiej udać się do ortoptysty, czyli specjalisty zajmującego się wszelkimi trudnościami, jakie występują w widzeniu obuocznym.

Na początku zwykle sięga się po metody zachowawcze, lecz u części pacjentów konieczne bywa leczenie choroby podstawowej, jeśli to ona odpowiada za wystąpienie zeza.

Gdy terapia nieoperacyjna nie przynosi efektów, rozważa się zabieg chirurgiczny. Polega on na osłabieniu lub wzmocnieniu określonych mięśni poruszających gałką oczną, tak, by przywrócić ich równowagę i ustawić oczy w jednej osi. Operacja wykonywana jest w znieczuleniu ogólnym, a jej przebieg oraz rekonwalescencja zależą od wieku pacjenta i zakresu korekty.

Jeśli zez to także twój problem, nie zwlekaj i jak najszybciej skonsultuj się z lekarzem.