Autyzm – co po diagnozie?

Dlaczego diagnoza i terapia autyzmu ma duże znaczenie?

Zaburzenia ze spektrum autyzmu są bardzo zróżnicowane i każda osoba przejawia je w innym stopniu. Definiowane są jako: „grupa zaburzeń charakteryzujących się jakościowymi odchyleniami od normy w zakresie interakcji społecznych i wzorców komunikacji oraz ograniczonym i stereotypowym repertuarem zainteresowań i aktywności. Te jakościowe nieprawidłowości stanowią podstawową cechę funkcjonowania jednostki we wszystkich sytuacjach”.

Ponieważ autyzm wpływa na całościowe funkcjonowanie, diagnoza, terapia i edukacja osób ze spektrum autyzmu ma ogromne znaczenie już od najmłodszych lat. Dzięki szybkiemu podejściu terapeutycznemu i wdrożeniu leczenie autyzmu można osiągnąć ogromną poprawę w zakresie działania w każdej sferze życia.

Terapia autyzmu zaczyna się od rzetelnej diagnozy

Otrzymanie diagnozy może być startem oddziaływań terapeutycznych lub wynikiem podjętych już prób wyjaśnienia zaburzeń w rozwoju dziecka. W żadnym z tych przypadków diagnoza i potwierdzenie konkretnego zaburzenia nie powinny być traktowane jako ostateczność. Zawsze warto skorzystać z pomocy profesjonalistów, w tym z pakietu diagnostycznego w kierunku spektrum autyzmu oraz w porozumieniu z lekarzem pediatrą przeprowadzić badania, które wykluczą różne czynniki mogące zakłócać rozwój dziecka – w przypadku spektrum autyzmu tych czynników może być wiele.

• Warto przebadać dziecko pod kątem wady wzroku i słuchu, by mieć pewność, że odbiór bodźców przez te zmysły nie jest zakłócany.
• Kolejnym istotnym czynnikiem są alergie – m.in. pokarmowe, które w przypadku mocnego nasilenia mogą doprowadzić do zapalenia wewnątrz całego organizmu, co również może zakłócać prawidłowy rozwój dziecka.
• W przypadku nadpobudliwości istotne może okazać się sprawdzenie poziomu hormonów tarczycy. Ich nieprawidłowe stężenie w organizmie również może być czynnikiem, który będzie zakłócał możliwości rozwojowe dziecka.
• Również pasożyty mogą powodować nadmierną ruchliwość i problemy z koncentracją.
• W przypadku problemów ze snem istotne są badania neurologiczne, wykluczające nieprawidłowości w rozwoju układu nerwowego.

Wszystkie badania należy skonsultować z lekarzem, który odpowiednio pokieruje dziecko oraz wyda skierowania. Warto również pamiętać, że w ostatecznej diagnozie autyzmu powinien uczestniczyć zespół orzekający składający się z psychologa dziecięcego i logopedy w przypadku małoletnich oraz psychologa i neurologopedy w sytuacji osób dorosłych.

Metody terapii autyzmu

Najważniejsze w terapii spektrum autyzmu jest to, że jej metody dostosowuje się do indywidualnych potrzeb danej osoby. Różnią się więc w zależności od wieku oraz specyfiki objawów. Odmienne podejścia przyjmuje się zarówno podczas leczenia autyzmu u dzieci, jak i terapii autyzmu u dorosłych.

Terapia dzieci ze spektrum autyzmu

Dzieci ze spektrum funkcjonują na różnym poziomie. Dlatego przy doborze oddziaływań terapeutycznych istotne jest zwrócenie uwagi na konkretne deficyty u danego dziecka i wybranie na ich podstawie odpowiednich rodzajów terapii.

Terapia integracji sensorycznej dla dzieci z autyzmem

Duża grupa osób ze spektrum autyzmu jest dotknięta zaburzeniami sensorycznymi, które można podzielić na: wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe, dotykowe, dotyczące zmysłu równowagi oraz propriocepcji – czyli czucia głębokiego. Zaburzenia te są również zróżnicowane ze względu na to, czy są to nadwrażliwości, niedowrażliwości, czy tzw. sensoryzmy i zakłócają codzienne funkcjonowanie jednostki. Jednym ze sposobów terapii jest terapia z zakresu tak zwanego SI, czyli integracji sensorycznej.

Terapia logopedyczna i neurologopedyczna u dzieci z autyzmem

U dzieci ze spektrum autyzmu często występują opóźnienia w rozwoju mowy, trudności w rozumieniu oraz problemy z budowaniem logicznego ciągu wypowiedzi i tworzeniem złożonych zdań. Terapia logopedyczna, a w przypadku bardziej złożonych zaburzeń – neurologopedyczna, koncentruje się na wyrównywaniu tych deficytów. Kluczowe jest indywidualne zdiagnozowanie obszarów wymagających pracy, aby terapia była skuteczna i dostosowana do specyfiki potrzeb każdego dziecka.

Wśród stosowanych metod terapii zaburzeń mowy u dzieci z autyzmem znajdują się:

• Metoda werbo-tonalna – terapia wspierająca rozwój mowy poprzez rytm i melodię mowy, stymulująca aparat artykulacyjny.
• Terapia AAC (Alternatywna i Wspomagająca Komunikacja) – używanie obrazków, symboli lub urządzeń wspomagających komunikację, gdy mowa jest ograniczona.
• Trening umiejętności społecznych i komunikacyjnych – praca nad rozumieniem gestów, mimiki oraz zasad rozmowy.
• Stymulacja sensoryczna w terapii neurologopedycznej – poprawa odbioru bodźców zmysłowych, które mają wpływ na komunikację.

Dogoterapia dla dzieci z autyzmem

Stosowana głównie u dzieci, jednak zdarza się także w przypadku dorosłych z autyzmem. Pomaga w rozwijaniu umiejętności społecznych, komunikacyjnych oraz w redukcji stresu i lęku. Kontakt z psem sprzyja motywacji do nawiązywania relacji oraz poprawia samopoczucie.

Terapia w Sali Doświadczania Świata

Przede wszystkim stosowana u dzieci, ale bywa również wykorzystywana u dorosłych z zaburzeniami sensorycznymi, będących w spektrum autyzmu. Sala doświadczeniowa (inaczej sala sensoryczna) wyposażona jest w różnorodne bodźce sensoryczne (zmysłowe) umożliwiające bezpieczne poznawanie świata, rozwijanie percepcji i relaksację. Wśród nich można znaleźć światła LED i kolorowe projekcje, różnorodne powierzchnie do eksploracji rękoma (np. miękkie lub gładkie tekstury), urządzenia do rozpraszania zapachów czy zestawy muzyczne emitujące relaksujące dźwięki.

Treningi słuchowe, np. metodą Warnkego

Treningi słuchowe dedykowane dzieciom z autyzmem mają na celu poprawę percepcji słuchowej, uwagi i koncentracji. Metoda Warnkego wykorzystuje muzykę o zmiennym natężeniu, by stymulować układ nerwowy i wspierać rozwój mowy oraz zdolności poznawcze malucha.

Spektrum autyzmu a terapia dzieci – o czym należy pamiętać?

Rozpoczynając oddziaływania terapeutyczne względem dziecka, trzeba mieć na uwadze, że nadmiar terapii nie jest rozwiązaniem. Podczas każdych zajęć dziecko intensywnie pracuje nad osiąganiem poszczególnych celów terapeutycznych. W przypadku, gdy będzie ich zbyt wiele – dziecko może być przestymulowane i będzie dużo wolniej uzyskiwać efekty. To z kolei może skutkować przemęczeniem i utratą motywacji do pracy. Warto jest ustalić priorytety i w zależności od możliwości dziecka dodawać kolejne formy oddziaływań. Istotne również jest to, żeby pamiętać o naturalnych fazach rozwoju dziecka. Przykładowo, w przypadku niemówiącego kilkulatka istotne będzie, by całą terapię rozpocząć od rozwoju rozumienia oraz naśladownictwa i w miarę możliwości kontaktu wzrokowego – bo są to tak zwane prymarne elementy rozwoju. Bez ich wykształcenia niemal niemożliwe jest osiągnięcie przez dziecko kolejnych etapów rozwojowych.

Podejmując jakiekolwiek oddziaływania terapeutyczne, nie zapominajmy przede wszystkim, że dzieci niezależnie od diagnoz, które zostały im postawione czy deficytów, które przejawiają, potrzebują przestrzeni na bycie po prostu dziećmi.

Leczenie autyzmu u dorosłych

Terapia osób ze spektrum autyzmu w dorosłym wieku również może obejmować zajęcia z integracji sensorycznej (szczególnie w cięższych formach autyzmu), jednak głównie koncentruje się na nauce funkcjonowania w relacjach społecznych.

Terapia psychologiczna osób dorosłych z autyzmem

Osoby ze spektrum bardzo często mają problem w kontaktach z innymi ludźmi, w rozumieniu sytuacji społecznych, potocznych powiedzeń, w zakresie komunikacji niewerbalnej i odbiorze emocji swoich oraz innych osób. Przykładem oddziaływań, które w tym zakresie mogą wspomóc pracę z deficytami, jest terapia psychologiczna nastawiona na pracę z emocjami, naukę autoregulacji, pracę nad zagadnieniami z zakresu Teorii Umysłu. Często wybieranym rozwiązaniem przynoszącym wymierne efekty jest także terapia poznawczo-behawioralna osób dorosłych z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

Trening Umiejętności Społecznych dla osób z autyzmem

Innym rodzajem pracy nad deficytami z zakresu interakcji społecznych jest Trening Umiejętności Społecznych. Są to zajęcia prowadzone w grupie, podczas których w kontrolowanych warunkach dorośli, ale także dzieci i młodzież, uczą się:

• jak wchodzić w interakcje społeczne,
• jak zachowywać się w danej sytuacji,
• prowadzenia rozmów,
• odczytywania gestów,
• naprzemienności w aktywnościach,
• umiejętności przyjmowania porażek.

Terapia logopedyczna i neurologopedyczna dla dorosłych z autyzmem

U dorosłych osób z autyzmem terapia logopedyczna lub neurologopedyczna skupia się na poprawie komunikacji werbalnej i niewerbalnej oraz na rozwijaniu umiejętności społecznych. Często istotne jest tu wsparcie w budowaniu jasnych i zrozumiałych wypowiedzi, a także w radzeniu sobie z trudnościami w odbiorze mowy innych. Tak jak u dzieci, podstawą terapii jest dokładna diagnoza indywidualnych potrzeb, która pozwala dobrać odpowiednie techniki i metody pracy.

Wśród metod pracy specjalistów od zaburzeń mowy u osób dorosłych z autyzmem często stosowane są techniki integracyjne, łączące zarówno sferę funkcjonowania społecznego, jak i terapię samego aparatu mowy. Należą do nich:

• Terapia miofunkcjonalna – ćwiczenia mięśni warg, języka i twarzy poprawiające artykulację i kontrolę nad aparatem mowy.
• Trening asertywności i komunikacji interpersonalnej – nauka jasnego wyrażania potrzeb i emocji.
• Techniki relaksacyjne i oddechowe – pomagają w redukcji napięcia, które wpływa na mowę i komunikację.
• Terapia neurologopedyczna w przypadku uszkodzeń neurologicznych – m.in. terapia po udarach, chorobach neurodegeneracyjnych lub innych mających wpływ na organiczne zaburzenia mowy, która wspiera powrót umiejętności komunikacyjnych.

Muzykoterapia dorosłych z autyzmem

To metoda wykorzystywana zarówno u dorosłych, jak i u dzieci (w odpowiednim dopasowaniu do wieku i możliwości). Wspiera rozwój komunikacji, wyrazu emocji oraz koncentracji uwagi. Dźwięki i rytmy pomagają regulować emocje i działają uspokajająco, co jest szczególnie ważne w przypadku dorosłych z autyzmem z tendencją do nadmiernego pobudzenia psychoruchowego.

Leczenie spektrum autyzmu terapią zajęciową (ergoterapią) dla osób dorosłych

Terapia zajęciowa koncentruje się na rozwijaniu praktycznych umiejętności niezbędnych do samodzielnego życia. Dla osób z autyzmem oznacza to wsparcie w codziennych czynnościach (np. w praniu, gotowaniu sprzątaniu), w zarządzaniu czasem, organizacją przestrzeni i rozwijaniu swoich zainteresowań. Wszystko to sprzyja integracji społecznej, zwiększeniu autonomii oraz poprawie samodzielności dorosłych autystów.

Edukacja seksualna dla dorosłych osób z autyzmem

Seksualność to sfera życia, która niejednokrotnie bywa pomijana w przypadku osób z autyzmem, mimo że tak jak w przypadku innych, stanowi ważny element funkcjonowania człowieka. Dlatego też wiedza w tym zakresie jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania dorosłego z autyzmem w społeczeństwie. 

Edukacja seksualna osób dorosłych z autyzmem opiera się na jasności, prostocie i dostosowaniu treści do indywidualnych potrzeb. Zamiast ogólnych teorii – konkretne sytuacje. Zamiast skrępowania – otwarta rozmowa. Kluczowe są regularność, powtarzalność i użycie wizualnych materiałów. Porusza się tematy granic, relacji, zgody, higieny, emocji i bezpieczeństwa, często krok po kroku – z szacunkiem dla tempa i wrażliwości danej osoby. To nie tylko nauka o seksie, ale przede wszystkim o szacunku do siebie i innych.

Efekty terapii osób ze spektrum autyzmu

Ważnym elementem każdej terapii autyzmu u dzieci i dorosłych jest ewaluacja. Pomaga ona określić efektywność poszczególnych aspektów pracy terapeutycznej. Warto jest jednak zauważyć, że w przypadku oddziaływań terapeutycznych często trudno jest określić, gdzie rozpoczyna się, a gdzie kończy rola konkretnego specjalisty. Oddziaływania podczas poszczególnych terapii mają charakter powtarzalny. Holistyczna terapia, która łączy działania różnych specjalistów, często skupia się na powtarzaniu określonych czynności, ponieważ tylko dzięki wielokrotnemu ćwiczeniu można wprowadzić nowe nawyki. Właśnie na tym opiera się praca terapeutyczna przy zaburzeniach interakcji społecznych.

Efekty terapii autyzmu mogą być bardzo różnorodne i zależą od indywidualnych potrzeb oraz zaawansowania zaburzeń u danej osoby. U dzieci terapia często prowadzi do poprawy komunikacji, rozwijania umiejętności społecznych oraz zmniejszenia zachowań trudnych (np. agresywnych). Z kolei u dorosłych terapia pomaga w lepszym radzeniu sobie w codziennym życiu, zwiększa samodzielność i poprawia jakość relacji interpersonalnych. Choć proces terapeutyczny bywa długotrwały, regularna i spersonalizowana praca przynosi realne korzyści, które przekładają się na większą niezależność i komfort życia osób ze spektrum.